پیرعلی جامی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
پیرْ عَلیِ جامی (زنده در ۹۴۰ق/۱۵۳۳م)، خوش‌نویس قلم نستعلیق است. او را یکی از ۵ تن شاگردان سلطان علی مشهدی، و هم‌پایۀ خوش‌نویسان نامداری چون سلطان محمد خندان، سلطان محمدنور، زین‌الدین محمود و سلطان محمد ابریشمی شمرده‌اند.
قاضی احمد قمی که بخش بزرگی از نوشته‌هایش را از کتاب پیربوداق منشی برگرفته، نام وی را میرعلی جامی ثبت کرده است و او را به همراه ۴ تن خوش‌نویس یاد شده از «سرآمدان زمان و خوش‌نویسان دوران» می‌داند.
اما تذکره‌نویس هم‌عصر او مصطفی عالی که او نیز کتاب خود را در ۹۹۵ق/۱۵۸۷م بر پایۀ تذکرۀ محمد قطب‌الدین یزدی نوشته،
جایگاه وی را در خوش‌نویسی با مقام عبدالرحمان جامی در دانش و سخنوری یکسان دانسته است و او را در قلمرو خوش‌نویسی استادی مجرد (بی‌همتا) می‌خواند.
عالی در توصیف حسن خط پیرعلی جامی حکایتی به‌نقل از میرعلی هروی (خوش‌نویس نامدار و استاد بی‌چون و چرای قلم نستعلیق) در کتابش آورده، می‌نویسد: میرعلی گفته است که «از نگریستن به حرف «ع» در مفردات وی (پیرعلی) چشمم خیره... و
اشک از چشمانم جاری و کوکبم تیره شد». عالی این نقل قول بی‌مأخذ را گواه مرتبۀ بلند او در خوش‌نویسی می‌داند.
اما بیانی خط شناس بنام روزگار ما دربارۀ یک نسخۀ ظفرنامۀ کتابت شده به خط او می‌نویسد: اگر این اثر «رقم کامل نداشت، باور نمی‌کردم که این کاتب همان باشد که خط او، چشم میرعلی هروی را خیره کرده» است.
گزارش گزافه‌آمیز و داستان خود ساختۀ مصطفی عالی در پیرامون جایگاه پیرعلی سبب لغزش پژوهشگران پس از او شده است.
عالی می‌نویسد: همان‌گونه که عبدالرحمان جامی در فضل و دانش سرآمد و میر مجلس بود، پیرعلی نیز یگانۀ «قلمرو کتابت» بود.
این مقایسه سبب شده است که نویسندگان تذکره‌های خوش‌نویسان زندگی پیرعلی جامی و
امیر علیشیر نوایی را به هم پیوند دهند، هرچند که هیچ نشانه‌ای از زیستن پیرعلی در
هرات و دستگاه
نوایی دردست نیست. او در رقم‌های خود به محل کتابت آثارش اشاره‌ای ندارد و دو اثر تاریخ‌دار او نزدیک به۴دهه پس از
مرگ نوایی کتابت شده است. افزون بر این،
امیر علیشیر نوایی در تذکرۀ مجالس النفائس خود که حاوی نام بیش از ۳۵۰ تن نامداران دانش و هنر معاصر خود اوست، از پیرعلی نام نمی‌برد. پس او نمی‌تواند «سال‌ها در سایۀ تربیت
نوایی مرفه» زیسته باشد
و یا به «حرمت پدرش (جامی) پروردۀ امیرعلیشیر» بوده باشد.
پیرعلی در پایان نسخۀ دیوان نورالدین عبدالرحمان جامی شاعر نامدار ایرانی (د ۸۹۸ ق/۱۴۹۳م) خود را «بن عبدالرحمن جامی» می‌خواند. بیانی نخستین پژوهشگری است که برپایۀ این رقم، در جایی او را به «احتمال»،
و در جای دیگر با ذکر «باید»،
فرزند جامی شاعر دانسته است؛ در حالی‌که خود او می‌افزاید که هیچ‌یک از «مورخان» از فرزندی به این نام برای جامی یاد نکرده‌اند. او بر آن است که پیرعلی «شاید» فرزند عبدالرحمان جامی دیگری هم‌زمان با جامی شاعر و دانشمند مشهور باشد.
بررسی زندگانی جامی این نظر بیانی را تأیید می‌کند؛ زیرا از ۴ تن پسران نورالدین عبدالرحمان جامی، ۳ تن در کودکی در گذشته‌اند و چهارمین آن‌ها نیز خواجه ضیاءالدین نام داشته است.
با این‌همه، هنوز در برخی از تذکره‌های خوش‌نویسان معاصر این نسبت را می‌توان دید.
۱. یک نسخۀ پرآرایۀ ان عبدالرحمان جامی، به قلم نستعلیق کتابت خوش، با رقم «العبد الفقیر الحقیر پیرعلی بن عبدالرحمٰن جامی... فی اواخر
رجب المرجب سنة ۹۳۳ق»، در کتابخانۀ فردوسی شهر دوشنبه در جمهوری
تاجیکستان.
۲. یک نسخۀ ظفرنامۀ هاتفی به قلم نستعلیق، کتابت جلی متوسط با رقم «العبد الفقیر پیرعلی الکاتب الجامی» بدون تاریخ، در کتابخانۀ مدرسۀ عالی سپهسالار.
۳. نسخۀ دیگری از همان اثر به قلم کتابت متوسط، با رقم «پیرعلی الجامی» در گالری هنری والترز در بالتیمور آمریکا.
۴. نسخۀ مصور و پرآرایۀ دیگری از همان اثر (با عنوان تیمورنامه)، قطع وزیری (۱۷×۵/۲۴ سانتی‌متر) در ۱۷۶ برگ، به قلم نستعلیق خوش، با ۵ نگاره، وقفی شاه‌عباس بزرگ بر
بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، به یغما رفته در۱۲۴۴ق/۱۸۲۸م، اکنون در کتابخانۀ سالتیکف شچدرین سن پترزبورگ.
۵. یک نسخۀ پرآرایۀ
بوستان سعدی به قلم نستعلیق، با رقم «پیرعلی بن عبدالرحمان جامی» به تاریخ
صفر ۹۴۰ در کتابخانۀ توپکاپی‌سرای
استانبول.
۶. قطعه‌ای به قلم نستعلیق کتابت خفی خوش با رقم «العبد الفقیر پیرعلی الجامی»، در مرقع بهرام میرزا، در همان کتابخانه.
۷. قطعه‌ای شامل دو بیت از
سعدی با رقم «... فقیر پیرعلی...».
۸. یک نسخۀ سبحة الابرار به خط او که فکری سلجوقی در هرات دیده است.
(۱) بهرامیان، علی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ ملی تاجیکستان (ابوالقاسم فردوسی)، قم، ۱۳۸۰ش.
(۲) بیانی، مهدی، احوال و آثار خوش‌نویسان، تهران، ۱۳۴۵ش.
(۳) پیربوداق منشی، جواهر الاخبار، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ مرکز.
(۴) جغتایی، محمدعبدالله، سرگذشت خط نستعلیق، لاهور، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م.
(۵) حکمت، علی‌اصغر، جامی، تهران، ۱۳۲۰ش.
(۶) دانش‌پژوه، محمدتقی، نسخه‌های خطی در کتابخانه‌های اتحاد جماهیر شوروی، تهران، ۱۳۵۸ش.
(۷) دانش‌پژوه، محمدتقی و علینقی منزوی، فهرست کتابخانۀ سپهسالار، تهران، ۱۳۴۰ش.
(۸) عالی، مصطفی، مناقب هنروران، استانبول، ۱۹۲۶م.
(۹) فکری سلجوقی، ذکر برخی از خوش‌نویسان و هنرمندان، کابل، ۱۳۴۹ش.
(۱۰) قمی، قاضی احمد، گلستان هنر، به کوشش احمد سهیلی خوانساری، تهران، ۱۳۵۹ش.
(۱۱) مستقیم‌زاده، سلیمان، تحفۀ خطاطین، استانبول، ۱۹۲۸م.
(۱۲) Dorn, B, Catalogue des manuscrits et xylographes orientaux, St Petersbourg, ۱۸۵۲.
(۱۳) Huart, Cl, Les Calligraphes et les miniaturistes de l'orient musulman, Paris, ۱۹۰۸.
(۱۴) Persidskie i tadzhikskie rukopisi gosudarstvennoĮ publichnoĮ biblioteki, Leningrad, ۱۹۸۸.
(۱۵) TS.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «پیرعلی جامی»، شماره۵۶۱۲.
