پنجده
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
پَنْجْدِه، روستایی در کرانه شرقی
رودخانه کوشک در نزدیکی محل پیوستن آن به
رودخانه مرغاب در
کشور ترکمنستان می‌باشد.
پنجده به ۵ آبادی نزدیک و جدا از هم گفته می‌شد که پس از آبادشدن و اتصال مستحدثات آن‌ها به یکدیگر به صورت یک محل درآمده بود.
بنا به گزارش
یاقوت این ۵ ده عبارت بوده‌اند از:
۱- ایغان،
۲- بَهوَنه،
۳- خوزان،
۴- دِزَق (دزه) سفلیٰ
۵- مَرَست.
از پیشینه پنجده در پیش از
اسلام آگاهی‌ای در دست نیست و در کتاب‌های فتوح نیز اشاره‌ای بدان نشده است.
ظاهراً برای نخستین بار در
اشکال العالم منسوب به جیهانی (سده ۴ق/۱۰م) از آن یاد شده، و پنجده از توابع مروالرود به شمار رفته است.
اما در منابع تاریخی
سده ۵ق و پس از آن در ذکر رویدادهای تاریخی از پنجده به کرات یاد شده است. به روایت ناصرخسرو که در ۴۳۷ق/۱۰۴۵م از پنجده دیدار کرده، این شهر از منازل بر سر راه
مرو به
جوزجان به شمار می‌رفته است.
در ۴۲۹ق/۱۰۳۸م
سلطان مسعود غزنوی پس از شکست از سپاهیان
طغرل‌بیک سلجوقی در دندانقان به سوی پنجده و
فاریاب گریخت.
در ۵۰۸ق/۱۱۱۴م به هنگامی که
سلطان سنجر برای سرکوب محمدخان روی به
ماوراءالنهر داشت، در دشت خوزان فرود آمد و در آن‌جا امیرداد از سلطان میزبانی کرد.
در ۵۷۳ق/۱۱۷۷م
سلطان غیاث‌الدین غوری دو سال پس از
فتح هرات، نواحی تابع آن از جمله پنجده را (که تا آن هنگام در قلمرو
خوارزمشاهیان بود) به
تصرف درآورد.
در ۵۸۵ق/۱۱۸۹م بار دیگر بر سر مورالرود و پنجده میان خوارزمشاهیان و غوریان جنگی درگرفت که منجر به شکست خوارزمشاهیان شد.
به نوشته
حمدالله مستوفی در سده ۸ق/۱۴م پنجده شهری نسبتاً آباد با بارویی به طول ۵ هزار گام بر گرد آن بوده است و به واسطه آب فراوان، کشاورزی در آن‌جا رونق داشته است. او این شهر را از ساخته‌های
سلطان ملکشاه سلجوقی (
حکومت ۴۶۵-۴۸۵ق) ذکر کرده است
اما این نوشته درست نمی‌نماید، زیرا چنان‌که گذشت در منابع تاریخی ذیل رویدادهای پیش از برآمدن
سلجوقیان، از پنجده سخن به میان آمده است.
اهمیت تاریخی پنجده بیش‌تر به سده ۱۳ق/۱۹م بازمی‌گردد.
با پیشروی روس‌ها در نیمه دوم سده ۱۹م به سوی آسیای میانه، انگلیسی‌ها که از نزدیک شدن آن‌ها به
هندوستان نگران بودند، به تقویت حکومت مرکزی
افغانستان پرداختند. روس‌ها در ۱۳۰۱ق/۱۸۸۴م مرو و
سرخس را به قلمرو خود افزودند. با تصرف مرو و نزدیکی روس‌ها به هرات، افغان‌ها که هرات را در خطر از دست رفتن می‌دیدند، نسبت به ادعاهای خود درباره اراضی مرو از جمله پنجده ایستادگی کردند و نیروهایی به آن سوی گسیل داشتند؛
در مقابل، روس‌ها نیز مدعی بودند که پنجده در شمار مناطق تحت نفوذ امرای افغانستان نبوده، و امیر افغانستان به تازگی به آن‌جا نیرو گسیل داشته است. از این‌رو، در ۳۰مارس ۱۸۸۵ به نیروهای افغانی به فرماندهی ژنرال غوث‌الدین که با حدود هزارتن سرباز در حوالی پنجده موضع گرفته بودند، اولتیماتوم دادند که در ۲۴ ساعت نیروهای خود را از پنجده خارج سازند؛ اما افغان‌ها از این امر سرباز زدند. از سوی دیگر افسران انگلیسی نیز که در محل حاضر بودند. آن‌ها را به مقابله با روس‌ها
تشویق می‌کردند و به غوث‌الدین اطمینان می‌دادند که روس‌ها حمله نخواهند کرد. لیکن در پایان مهلت، روس‌ها حمله آوردند و پس از یک درگیری خونین که منجر به کشته شدن بیش‌تر نیروهای افغانی شد، بر پنجده دست یافتند، و در پی آن افسران انگلیسی هراسان از معرکه به هرات گریختند. تصرف پنجده از جانب نیروهای روسیه هیجان بسیاری را در
انگلستان و هند باعث شد و برخی آن را مقدمه
جنگ میان
روسیه و انگلستان شمردند.
گلادستن نخست‌وزیر وقت انگلستان به وخامت اوضاع اعتراف، و روس‌ها را به جنگ
تهدید کرد و از پارلمان درخواست اعتبارات جنگی کرد. اما در نهایت انگلستان به سبب درگیری‌های خود با فرانسه و در پی گفت‌وگوهایی که با روسیه به عمل آورد، تسلط آن کشور را بر پنجده به رسمیت شناخت.
(۱) اشکال العالم، منسوب به جیهانی، ترجمه علی بن عبدالسلام کاتب، به کوشش فیروز منصوری، مشهد، ۱۳۶۸ش.
(۲) جوینی، عطاملک، تاریخ جهانگشای، به کوشش محمد قزوینی، لیدن، ۱۳۳۴ق/۱۹۱۶م.
(۳) مستوفی، حمدالله، نزهة القلوب، به کوشش گ لسترنج، لیدن، ۱۳۳۱ق/۱۹۱۳م.
(۴) رشیدالدین، فضل‌الله، جامع التواریخ، به کوشش احمد آتش، تهران، ۱۳۶۲ش.
(۵) ریاضی، محمدیوسف، عین الوقایع، به کوشش محمدآصف فکرت، تهران، ۱۳۶۹ش.
(۶) فرهنگ، محمدصدیق، افغانستان در پنج قرن اخیر، قم، ۱۳۷۱ش.
(۷) کاظم‌زاده، فیروز، روس و انگلیس در ایران، ترجمه منوچهر امیری، تهران، ۱۳۵۴ش.
(۸) محمود، محمود، تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس، تهران، ۱۳۶۲ش.
(۹) منهاج‌سراج، عثمان، طبقات ناصری، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، ۱۳۶۳ش.
(۱۰) میرخواند، محمد، روضة الصفا، به کوشش عباس زریاب، تهران، ۱۳۷۳ش.
(۱۱) ناصرخسرو، سفرنامه، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۵۶ش.
(۱۲) نظامی عروضی، احمد، چهار مقاله، به کوشش محمد قزوینی، تهران، ۱۳۲۸ق/۱۹۱۰م.
(۱۳) حموی، یاقوت، معجم البلدان.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «پنجده»، شماره۵۵۵۲.
