وسواس (روانشناسی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
وسواس یکی از شایع‌ترین اختلالات رفتاری برای انسان‌ها است که نه تنها در
جامعه ما بلکه در همه
جوامع بشری به صورت آشکار و نهان وجود دارد. وسواس در واقع
فکر،
کلمه و یا
تصویر است که به رغم
اراده انسان به هشیاری او هجوم می‌آورد و سازمان روحی و روانی او را تحت سیطره خود قرار می‌دهد و
اضطراب گسترده‌ای را در فرد برمی انگیزد.
وسواس یکی از شایع‌ترین اختلالات رفتاری برای انسان‌ها است که نه تنها در
جامعه ما بلکه در همه
جوامع بشری به صورت آشکار و نهان وجود دارد. نمونه‌های آن در بین مردان و زنان به صورت‌های مختلف دیده می‌شود ولی برخی از نمونه‌های آن در بین زنان یا مردان بیشتر است. وسواس در
بهداشت،
نظافت و شستشو یکی از شایع‌ترین انواع آن در زنان است.
برخی اصلاً توجه ندارند که مبتلا به اختلال وسواس هستند، لذا هیچ‌گاه در صدد اصلاح و
درمان آن بر نمی‌آیند، دیگران هم نمی‌توانند کمک چندانی به آنها نمایند، اما افرادی که باور دارند و متوجه هستند که این مشکل در آنها وجود دارد و باید
درمان شود، به راحتی می‌توانند از دام آن رهایی یابند. وسواس ممکن است عوامل متعددی داشته باشد اما یکی از عوامل و زمینه‌های آن سخت‌گیری‌های
والدین در دوران کودکی است. بارها دیده شده که
مادر لباس و ملافه‌های
کودک را چندین بار می‌شوید یا کودک را وادار می‌کند تا دستهایش را چندین بار بشوید. در هر دو صورت زمینه اختلال وسواس در فرزندان به وجود می‌آید و در دوران نوجوانی و بزرگسالی مشکلات جدّی برای فرد ایجاد می‌کند.
اسلام هیچ‌گاه به انجام رفتارهای وسواسی چه به صورت نظافت و شستشو و چه در
عبادت و
نماز راضی نیست و این را نوعی اختلال رفتاری می‌داند.
همان‌گونه که در نامه خود اشاره کردید وسواس در واقع
فکر،
کلمه و یا
تصویر است که به رغم
اراده انسان به هشیاری او هجوم می‌آورد و سازمان روحی و روانی او را تحت سیطره خود قرار می‌دهد و
اضطراب گسترده‌ای را در فرد برمی انگیزد.
وسواس خود به دو قسم می‌شود:
۱:
وسواس فکری: مثل فکرهای تکرار شونده و آزاردهنده که بی‌اختیار به
ذهن خطور می‌کنند، مثلاً مادری صورت خون‌آلود فرزندش را که تصادف کرده، می‌بیند.
۲:
وسواس عملی: در این حالت انسان بدون اراده خود عملی را چندین بار انجام می‌دهد، این قسم در واقع به تبع برخی از افکار وسواسی عارض می‌شود، یعنی انسان به خاطر این که از افکار وسواسی خود رهایی پیدا کند، بی‌اختیار شروع به انجام برخی از اعمال می‌کند. مثل شستشوهای مکرّر.
روانشناسان بالینی علل مختلفی برای بروز این بیماری بیان داشته‌اند و به دنبال آن راه حل‌هایی برای
درمان ارائه داده‌اند، برخی از این علل‌ها از قرار زیر است:
۱: وراثتی.
۲: یادگیری از دیگران مخصوصاً والدین.
۳: بیماری‌های عضوی.
نوعی از وسواس در برخی کارهای روزمرّه
زندگی همه افراد وجود دارد، که تا حدودی باعث دقّت در کار و پیشرفت است این نوع وسواس‌ها بهنجارند. امّا زمانی افکار و اعمال وسواسی نابهنجارند که مشخصّات زیر را داشته باشند:
۱: جنبه افراطی، نامعقول و اجباری (از درون است و از بیرون تحمیل نشده) و نامتناسب داشته باشند.
۲: انصراف از آنها مشکل باشد.
۳: درماندگی مشخصّی را در فرد برانگیزد.
۴: دقّت قابل ملاحظه‌ای را به خود اختصاص دهد.
۵: بازده فعالیت‌های روزمرّه را تحت تاثیر خود قرار دهد.
اگر مشکل شما با مشخّصات فوق هم‌خوانی داشته باشد، وسواس شما از نوع نابهنجار است و باید در صدد
درمان آن برآیید و بهترین کاری که شما انجام داده‌اید همین است که با
عزم و اراده خود می‌خواهید از این حالت نجات پیدا کنید و در پی حلّ مشکل خود باشید
امید به
درمان افزایش می‌یابد وسواس بیماری‌ای است، قابل
درمان، کنترل و پیشگیری.
ابتدای امر، خیلی راحت می‌توان آن را کنار گذاشت، امّا اگر فرد نسبت به بیماری‌اش بی‌تفاوت باشد و در صدد حلّ مشکل از طریق رجوع به
روان‌پزشک و روانشناس بالینی و همکاری جهت
درمان بر نیاید، درمانش سخت‌تر می‌گردد. به طوری که در مراحل شدید آن نیازمند به مصرف دارو می‌باشد و سال‌ها مراقبت لازم دارد تا آن را کنار بگذارد.
موضوع وسواس‌ها چند چیز است: مذهبی و ماوراءالطبیعه‌ای، اخلاقی، حمایتی علیه خطرات بیرونی، گذشت زمان، حمایت بدنی، پاکی،
نظم و ترتیب.
شایع‌ترین آنها دو قسم است:
شایع‌ترین وسواس‌های فکری عبارتند از: (البته به این معنی نیست که همه اینها در افراد وسواسی وجود دارد.)
۱: افکار تکراری درباره احساس آلودگی. (مثلاً از طریق دست دادن با دیگران.)
۲: شک‌های تکراری. (شیر گاز را بسته‌ام یا نه؟، لباس من که
نجس بود با شستنم پاک شد یا نه؟)
۳: مرتّب کردن اشیاء به طریق خاص.
۴: تکانه‌های پرخاشگری یا هراس‌آور، مثلاً فکرهای مکرّر برای صدمه‌زدن به
فرزند خود و یا بر زبان آوردن کلمات زشت در امکان مقدس.
۵: نگرانی‌های افراطی درباره مسائل زندگی. (شغلی، تحصیلی)
شایع‌ترین وسواس‌های عملی عبارتند از:
۱: رفتارهای تکراری، شستن دست، مرتّب کردن.
۲: اعمال روانی مثل: شمارش، تکرار برخی از اشعار که به طور بی‌صدا که برای کاهش اضطراب و نگرانی صورت می‌گیرد.
در روش‌های مقابله با وسواس فکری و عملی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
بازداری اندیشه(THOUGHT STOPPING) را می‌توان در اطاقی آرام و ساکت بنشینید و به افکار وسواسی به خواست خود اجازه دهید به ذهن شما خطور کنند. وقتی افکار وسواسی به ذهن شما آمدند، به یکی از اطرافیان خود اشاره کنید که با صدای بلند بگوید ایست، یا زنگی را به صدا درآورد، (قبلاً او را توجیه کنید) یا خودتان این تمرین را انجام دهید. به این ترتیب که یک مچ‌بند پلاستیکی به دست خود ببندید، افکار وسواسی را به ذهن خود آورید، وقتی افکار وسواسی به ذهن شما آمدند، با کشیدن مچ بند و رها کردن آن بر دست خود دستور توقّف افکار وسواسی را برای خود صادر کنید.
اندیشه‌های غیرارادی و وسواسی را نادیده بگیرید و با انتقال ذهن و فکر به افکار عالی و مناسب، عمل جایگزینی را انجام دهید.
عادت دهی: این روش عکس روش بازداری اندیشه است، دقایقی به افکار وسواسی توجّه و تامل کنید و اجازه دهید آن افکار به ذهن شما آیند، به آن افکار توجّه کنید و به بی‌معنی بودن آنها دقّت کنید و برای لحظاتی طولانی آن افکار را در ذهن حفظ کنید. (با دقّت به بیهوده بودن آنها) مواجهه گسترده با چنین افکاری باعث می‌شود که معنی تهدیدآمیز آنها کاهش یابد.
روش دیگر: در طول روز دو بار و هر بار بیش از یک ساعت به صدای ضبط شده خود که افکار وسواسی را دائماً تکرار می‌کند گوش دهید. این روش از مؤثرترین و کارآمدترین روش‌های
درمان است.
۱: تصاویر وسواسی را با تمرین ذهنی، کوچک و کوچک‌تر کنید تا پس از مدّتی کم کم محو شود.
۲: به جای توجّه به اصل تصویر به جزئیات تصویر ذهنی متمرکز شوید و شکل آن جزئی و بی‌اهمیت را آنقدر بزرگ نمایید که اصل تصویر وسواسی از بین برود.
در موارد شدیدتر باید درکنار استفاده از تکنیک‌های بالا از داروهایی مثل کلومی پرامین و فلوگزتین زیر نظر روان‌پزشک کمک گرفت. پس توصیه می‌شود اگر تکنیک‌های فوق در مورد شما اثربخش نیست به روان‌پزشک جهت دریافت
دارو رجوع نمایید.
در روش‌های مقابله با وسواس عملی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
به دیگران نگاه کنید که چگونه آنها زندگی معمولی خود را انجام می‌دهند و به شستشوهای تکراری اقدام نمی‌کنند.
ائمه (علیهم‌السّلام) و علمای ما نیز در مصرف
آب بسیار دقیق بوده‌اند و از
اسراف پرهیز می‌کردند. آیا به عواقب
گناه اسراف توجّه کرده‌اید؟ آیا فکر نمی‌کنید که شما مقدس‌تر از ائمه و
علماء نیستید. اگر این کار درست بود آنها این اعمال را تکرار می‌کردند.
عهد کنید اگر مثلاً مرتکب شستشوی اضافی شدید، فلان مبلغ انفاق کنید یا به عنوان جریمه ظرف‌های آشپزخانه را بشویید و اگر از افکار وسواسی جلوگیری کردید خودتان را تشویق کنید.(تفریح، مشاهده فیلم.)
در این روش سعی می‌شود که هر روز از اعمال تکراری خود بکاهید. مثلاً اگر عادت دارید ۴ بار بشویید این دفعه تلاش کنید به ۳ مرتبه متوقّف سازید. پس از مدّتی باز هم یک شماره از آن بکاهید تا به حدّ متعارف برسید.
از موارد مهم و نکات راه‌گشا در
درمان وسواس می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
مراقب باشید وسواس را نظم یا تمیزی برای خود تلقّی نکنید و خود را به خاطر این کار نزد دیگران آدم منظّمی و تمیزی جلوه ندهید و به دیگران نیز توصیه نکنید که این کار به خاطر نظم فوق العاده و نکته مثبت من نیست، چرا که ائمه (علیهم‌السّلام) از این کار
نهی کرده‌اند. این کار به شما کمک می‌کند تا در دامن تشویق‌های دیگران واقع نشوید و در صدد تکرار اعمال وسواس کمتر شود.
شما این رفتارها را با چه انگیزه‌ای انجام می‌دهید؟ مثلاً این که به شستشو بیشتر اهمیت می‌دهید، به دلیل آن است که مسایل اسلامی و نظافت را رعایت کنید، یا همین‌طوری بدون دلیل این کار را انجام می‌دهید؟ اگر انگیزه شما رعایت مسایل اسلامی است، یقین داشته باشید که اسلام چنین چیزی نگفته، اسلام برای پاک شدن چیزهای نجس یک بار شستن را کافی می‌داند، اگر آب شیر نباشد، دو بار
تطهیر کافی است، پس اگر به
نیت پاک‌شدن و رعایت
مسایل شرعی این قدر خودتان را عذاب می‌دهید و شستشو می‌کنید، بدانید که این نوعی
بدعت و مخالفت با دستورات اسلامی است.
به رساله
توضیح‌المسائل مرجع خودتان رجوع کنید، در مسائل آن قسمتی که به عنوان
کثیرالشّک مطرح شده است، (بحث نماز) و گفته شده است کسی که زیاد از حدّ متعارف در مسائل شرعی شک می‌کند نباید به شک خود اعتنا کند و اگر اعتنا کند در واقع خلاف خواست
خدا را انجام داده است.
(برای اطّلاع از احکام و شرایط آن حتماً به رساله عملیه رجوع شود.)
در
فقه اصلی
داریم که می‌گوید: اگر به چیزی
یقین داشتی بعد نسبت به آن
شک کردی، اصل را بر همان یقین گذشته‌ات بگذار و ائمه (علیهم‌السّلام) نیز به
اصحاب خود توصیه می‌کردند که با شک، یقین ثابت خود را به هم نزنند. مثلاً اگر ساعت قبل یقین داشتی که با
طهارت بودی یا لباست پاک بوده و الآن شک داری که آیا طاهر هستی یا نه، بنا را بر همان پاکی سابق بگذار.
هرگز خودتان را به خاطر این افکار
ملامت نکنید، این افکار و محتویات آن جزء این بیماری خفیف شما است و در واقع چون شما قصد و
نیت بد ندارید، هیچ گناهی مرتکب نشده‌اید. امّا شما وظیفه دارید جهت بهبودی و سلامت خود از مشاوره و تکنیک‌های
درمانِ وسواس، کمک بگیرید.(بیماری روحی مثل سرماخوردگی است، برای همه امکان ابتلاء به آن وجود دارد.)
در مورد این بیماری نگران نباشید، با اراده و پی‌گیری شما، قابل حل است. انشاء الله سریع بهبودی حاصل می‌شود و در صورت نیاز با کمک دارو (در صورت شدّت و مزمن شدن) برطرف می‌شود، چون قابل
درمان است.
در صورتی که مشکل شما به مسایل شرعی مربوط می‌شود، با دفتر
مرجع تقلید خود تماس بگیرید، و مساله خود را با آنها مطرح کنید و طبق نظر کارشناسانه و عالمانه ایشان اعمال عبادی خود را که همان دستورات خداست عمل کنید.
برنامه‌ریزی دقیق و ایجاد اشتغال و سرگرمی؛ تطهیرهای مکرّر و انجام رفتارهای وسواسی می‌تواند بدان دلیل باشد که فرد وقت و فرصت کافی برای انجام آن در خود احساس می‌کند. بنابراین سعی کنید به جای یک کار، چندین کار برای خود در نظر بگیرید و به گونه‌ای برنامه‌ریزی نمایید که یکی پس از دیگری انجام شود و وقت اضافی نداشته باشید تا کارهایتان را تکراری انجام دهید.
کارهایی را که انجام می‌دهید سعی کنید با همکاری و در حضور برخی دیگر از اعضای خانواده‌تان باشد، زیرا بودن در حضور آنها و انجام کارها به صورت مشترک به مرور زمان می‌تواند از وسواس شما جلوگیری نماید.
شاید خود شما هم به این نتیجه رسیده باشید که مثلاً وسواس در شستشو کار خوبی نیست ولی اینکه چگونه این رفتارها را کنار بگذارید، برایتان سخت است. یکی دیگر از روش‌ها که می‌تواند بسیار برای شما مفید باشد این است که از حساسیت‌زدایی منظّم استفاده نمایید.
حساسیت‌زدایی منظم، مراحل مختلفی دارد. ابتدا در مرحله شناخت و سپس در مرحله عمل می‌تواند انجام شود. این عمل باید زیرنظر روانشناس بالینی انجام شود. (هدف از بکارگیری این روش تقلیل اضطراب ناشی از افکار وسواسی است. در این روش فرد سعی می‌کند، خودش را با موقعیت‌های اضطراب‌برانگیز به صورت واقعی یا خیالی مواجه سازد. به تدریج که با استفاده از این روش، اضطراب آمیخته با افکار وسواسی کاهش پیدا می‌کند، رفتار وسواسی هم خود به خود دچار خاموشی می‌شود و از بین می‌رود زیرا دیگر احتیاجی به رفتار وسواسی و خصوصیات اضطراب‌زدای آن نیست.)
روش دیگر اینکه در مواقعی که تنها هستید و فرصت برای فکر کردن دارید، سعی کنید این‌گونه تصور نمایید که مثلاً اگر لباسی را که ۵ بار آب کشیده‌اید و نخواهید بار ششم آب بکشید، چه مشکلی پیش خواهد آمد. آیا این لباس تمیز نمی‌شود؟ افرادی که فقط سه، چهار بار لباس خود را آب می‌کشند، و یا هر سه روز یکبار منزل را تمیز می‌کنند، به نظر شما مشکل دارند؟ آیا شما هم می‌توانید این کار را بکنید؟ می‌بینید که هیچ مشکلی ندارد، می‌پذیرید که ۵ بار شستن و آب کشیدن لباس کافی است. مدّتی این برنامه را اجرا کنید. در مرحله بعد، بگویید حالا اگر ۴ بار بخواهید لباس را آب بکشید چه مشکلی پیش می‌آید.اگر بجای اینکه نیم ساعت شیر آب را باز بگذارید، ۱۵ دقیقه همین کار را انجام دهید، چه می‌شود، اگر قبول ندارید که بتوانید در ۱۵ دقیقه لباس‌ها را بشویید و خیلی وسواس بخرج ندهید، یکبار امتحان کنید. برای اینکه این کار عملی‌تر شود، کارهای خود را وقتی انجام دهید که وقت اضافی ندارید و باید وارد کار بعدی شوید.
مثلاً اگر قرار است لباس‌ها را بشویید و معمولاً یک ساعت وقت صرف شستن آنها می‌کنید، بعد از این طوری برنامه‌ریزی کنید که مثلاً اگر قرار است ساعت ۴ بعد از ظهر به ملاقات کسی بروید یا همراه همسرتان به گردش بروید، ۱۵ دقیقه مانده به ساعت ۴ به لباس شستن شروع کنید. تا وقت تان محدود باشد و زمان اضافی برای رفتارهای وسواسی وجود نداشته باشد.
البته روش‌های دیگری نیز برای
درمان وسواسی وجود دارد مانند دارودرمانی،
شوک
درمانی که اگر مایل باشید و بکارگیری روش‌های خودیاری مؤثر واقع نشود زیر نظر یک روانشناس یا روان‌پزشک، یکی از آن روش‌ها را بکار گیرید.
لیستی از ضررهای وسواسی بودن تهیه کنید و دم‌دست بگذارید هرگاه به ضرری دیگر آشنا شدید به آن اضافه کنید و آن را وارد لیست کنید حال این موارد را وارد لیست کنید و درباره این ضررها فکر کنید لیست را از خود دور نکنید و زود به زود مرور کنید.
۱: تلف‌شدن وقت‌های مفیدی که دیگر ممکن نیست بازگردد.
۲: اضطراب و تشویش فکری و عدم‌نشاط در زندگی.
۳: شروع بیماری‌های دیگر (در صورت وخیم شدن) مثل افسردگی،
به هم خوردن سازمان روانی انسان و شروع اضطراب گسترده در فرد.
۴: از دست دادن صمیمی‌ترین افراد و دلخور کردن آنها.
۵: خوشحالی
شیطان و نارضایتی خداوند. (
روایات)
۶: ضررهای اقتصادی مثل اسراف در آب (که خود اسراف نیز
گناه کبیره است)، از دست دادن
شغل.
۷: انگشت نماشدن. (رفتار
عرف و
شرع باید الگو باشد اگر خلاف این بود بدانیم انحراف است.)
۸: حرکت برخلاف مسیر الگوهای اسلامی. (بالاترین و بهترین الگو
پیامبر است ایشان با‌اندک آبی
وضو می‌گرفتند و سفارش می‌کردند به شک‌های خود در صورت زیاد شدن اعتنا نکنید.)
۹: نقش بدتربیتی بر اولاد. (تقلید از شما و احتمال مبتلا شدن آنها.)
هرگاه جلوی کار وسواسی را گرفتیدخودتان را تشویق کنید.
(به مهمانی بروید،
تفریح بروید، فلان غذای مورد علاقه را بخورید.)
هرگاه افکار وسواسی به سراغتان آمد به جنگ آن برخیزید و عهد کنید که اگر به آن ترتیب اثر دادم و یا جای آن را با افکار مثبت زندگی‌ام پر نکردم و یا برخلاف دستور خدا به شک‌های زیادم اعتنا کردم، خودم را تنبیه کنم مثلاً فلان شیء دوست داشتنی خودم را به کسی که از او بدم می‌آید
هدیه بدهم، خودم را از رفتن به پارک محروم کنم، فلان سریال مورد دلخواه خود را نبینم. (البته اینها مشروط است به اراده قوی که آن نیز باید تقویت شود.)
دیگر کلمه من وسواسی‌ام را به کار نبرید و از دیگران نیز خواهش کنید به شما چنین چیزی نگویند در عوض با خود بگوئید، من فردی متعادل‌ام، از زندگی خود با افراد محل کار و زندگی‌ام لذت می‌برم از شیطان و افکار وسواسی‌اش متنفرم.
تا مدتی تنها به همسرتان تکیه کنید و شرعاً
تکلیف را بر گردن او بگذارید هرگونه او گفتند عمل کنید نه کمتر نه بیشتر. (البته او خود نباید وسواسی باشد.) تحقیقات نشان داده که شرکت
همسر در
درمان در
خانه بسیار مؤثر است.
او می‌تواند با تشویق به اینکه بهتر شده‌ای و اینکه نسبت به او اظهار همدردی و دلسوزی و مراقبت نکند بخاطر این امر می‌تواند در
درمان کمک او باشد.
کش نازکی به
مچ خود ببندید و هرگاه افکار وسواسی به ذهن شما هجوم آورد آنرا محکم بکشید و بر دست خود بزنید این روش باعث می‌شود از آن فکر منصرف شوید.
اساساً عامل اصلی وسواس اضطراب است. و راه
درمان آن
آرامش است.
در این راه از عوامل معنوی چون
دعا،
نیایش و یاد خدا یاری بجویید. و از وسوسه‌های شیطان و
نفس به خداوند متعال پناه ببرید و با آن وسوسه‌ها مقابله کنید تا حالت ثبات و طمانینه نفس برگردد.
از برخی از دعاهای وارده برای
درمان وسواس، استعانت بجویید. مثل: فردی که از وسواس خود به پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) شکایت کرد، ایشان فرمود این دعا را بخوان: «توکلت علی الحی الذی لایموت الحمدلله الذی لم یتخذ صاحبة ولا ولداً و لم یکن له شریک فی الملک و لم یکن له ولی من الذّل و کبره تکبیراً.»
اختلال وسواس را قطعاً نمی‌توان از طریق مشاوره مکاتبه‌ای یا تلفنی ریشه‌کن کرد و لذا اگر می‌خواهید بر وسواس خود غلبه کنید حتماً به یکی از مراکز
مشاوره مراجعه کنید و زیر نظر یک روانشناس بالینی با تجربه به
درمان رفتارهای وسواسی خود بپردازید.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «وسواس»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۸/۱۵.
