وجیه‌الدین عبدالرحمان بن علی شیبانی عبدری زبیدی یمنی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابن دیبع،
ابومحمد عبدالرحمان بن علی شیبانی عبدری زبیدی یمنی، ملقب به وجیه
الدین (
محرم ۸۶۶- ۹۴۴)،
مورخ،
محدث و
فقیه شافعی است.
غزی،
کنیه او را ابوالفرج آورده است. سبب ملقب شدن
جد اعلای او علی بن یوسف به دیبع را که در زبان نوبیایی به معنی سپید است، محبی باز گفته است. نام جد وی را غزی دیبع ثبت کرده است.
وی در زبید از بلاد یمن زاده شد.
پدر ابن دیبع در آخر همان سالی که او به
دنیا آمد از زبید بیرون رفت و او هرگز پدر را ندید و پدرش در ۸۷۶ ق در بندر دیو هند درگذشت. وی نزد
جد مادریش اسماعیل بن
محمد مبارز شافعی پرورش یافت.
قرآن را تا
سوره یس نزد نورالدین علی بن ابی بکر خطاب فراگرفت و سپس نزد
دایی خویش
محمد الطیب قرآن را از اول تا آخر حفظ نمود.
وی پس از حفظ قرآن، قرائات هفتگانه،
ادبیات عرب،
ریاضیات و
فقه را نزد دایی خود فراگرفت. در ۸۸۳ ق به
قرائت کتاب الزید فی الفقه شرف
الدین بارزی نزد مفتی ابوحفص عمر بن
محمد اشعری پرداخت و در آخر همین سال به
حج مشرف شد. تا سال ۸۸۵ ق که مجددا عازم حج شد، نزد دایی خود بود. سپس مصاحب ابوالعباس
احمد بن
احمد بن عبداللطیف شرجی شد و
کتب سته حدیث و دیگر کتب مهم این رشته را فراگرفت و همو بود که شیوه تالیف و تصنیف را به او آموخت. در همین دوران وی کتاب خویش موسوم به «غایة المطلوب و اعظم المنیة فیما یغفر الله تعالی به الذنوب و یوجب به الجنة» را نوشت.
ابن دیبع به اشاره استاد برای کسب علم رهسپار بیت الفقیه، در شمال زبید شد و در آنجا از جمال
الدین ابواحمد طاهر بن جعمان
فقه آموخت و از خواهر زاده او برهان
الدین ابواسحاق حدیث فرا گرفت. در ۸۹۶ ق برای بار سوم عازم حج شد. وی پس از حج و
زیارت تربت رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم به
مکه بازگشت و در
محرم ۸۹۷ ق به ملاقات عبدالرحمان سخاوی نایل شد و نزد او کتاب «بلوغ المرام من ادلة الاحکام»
ابن حجر عسقلانی و بسیاری از بخش‌های
صحیح بخاری و
صحیح مسلم و دیگر کتب حدیث را فراگرفت. سخاوی وی را بر سایر طلاب مقدم می‌داشت.
عامر بن عبدالوهاب،
سلطان وقت از دودمان طاهری وی را طلبید و ضمن تقدیر، افزودن مطالب و استدراک مواردی را که از او فوت شده بود، درخواست کرد. او با تلخیص بغیه، کتاب «العقد الباهر فی تاریخ دولة بنی طاهر» را در خصوص تاریخ دولت طاهری از اجداد عامر تا خود او نوشت که سلطان در قبال آن جایزه‌ای شایسته به وی داد. ابن دیبع سپس نزد سلطان رفت و مدتی نزد او ماند. هنگامی که
اذن بازگشت گرفت خلعتی نفیس دریافت کرد و خانه‌ای در شهر زبید و نخلستانی در وادی زبید بدو اعطا شد و علاوه بر اینها
اجازه اقراء حدیث و تدریس در جامع زبید به وی داده شد. او در ۹۰۶ ق «احسن السلوک فی نظم من ولی
مدینة زبید من الملوک» و بدنبال آن زندگی نامه خود را در انتهای «بغیة المستفید» نوشت و در همین سال کتاب المقاصد الحسنة سخاوی را که در ملاقاتش با او از آن با خبر شده بود تلخیص کرد و آن را «تمییز الطیب من الخبیث فیما یدور علی السنة الناس من الحدیث» نامید.
در ۹۱۴ ق بین او و جارالله ابن فهد مکی ملاقاتی روی داد و ابن فهد از او اخذ
علم کرد. در ۹۱۶ ق تلخیص جامع الاصول ابن اثیر جزری و در ۹۱۷ ق مقابله آن را انجام داد که حاصل آن «تیسیر الوصول الی جامع الاصول» است. وی کتب دیگری نیز در خلال این سال‌ها و پس از آن نوشته که از آن جمله است «الفضل المزید» که ذیلی بر بغیة المستفید است و حوادث محرم ۹۰۱ تا
جمادی الاخر ۹۲۳ را در بردارد و «قرة العیون فی اخبار الیمن المیمون» که تلخیصی از العسجد المسبوک خزرجی است و شامل اضافاتی در خصوص باقی مانده تاریخ دولت ملوک بنی رسول از اول دولت عامر بن اشرف تا آخر کار آنها و تاریخ دولت طاهری است.
ابن دیبع از ۹۲۳ ق تا
سال مرگ خود در زبید ساکن بود و به
تدریس اشتغال داشت و ریاست علمی در
علم حدیث به وی منتهی می‌گردید و طلاب از نواحی مختلف به حوزه درس او روی می‌آوردند. پدر عیدروسی در ۹۴۲ ق به حضور وی رسیده و از او دانش آموخت. پس از درگذشت ابن دیبع در
مسجد اشاعره بر وی
نماز گزارده، در باب سهام نزد آرامگاه شیخ اسماعیل جبرتی دفن کردند.
از استادان وی علاوه بر آنچه پیش تر یاد شده،
سیوطی و عامری را نام برده‌اند. و ابن زیاد، شیخ
احمد بن علی مزجاجی،
قطب نهروالی، طاهر بن حسین اهدل و صالح بن صدیق نمازی از شاگردان او بوده‌اند. ابن دیبع نخستین کسی است که در مورد دولت بنی طاهر دست به تالیف زده است.
۱- بغیة المستفید فی اخبار زبید؛
۲- تمییز الطیب من الخبیث فیما یدور علی السنة الناس من الحدیث؛
۳- تیسیر الوصول الی جامع الاصول من حدیث الرسول صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم؛
۴- قرة العیون فی اخبار الیمن المیمون؛
۵- منظومة اسناد الصحیحین.
نشر المحاسن الیمانیة فی خصائص الیمن
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
