وجه دین
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
وجه دین، کتابی از
ناصرخسرو، که در آن برخی آموزه‌ها و احکام اسلامی، به روش باطنی و بنا بر
مذهب اسماعیلی، تأویل شده است.
بعضی داعیان اسماعیلی، از جمله
ابوحاتم رازی،
ابویعقوب سجستانی و
حمیدالدین کرمانی، آثاری تأویلی نوشته‌اند و تعداد چنین آثاری اندک نیست، اما جملگی این آثار به عربی‌اند و از این حیث به نظر می‌رسد وجه دین اثری منحصر به فرد است.
بنا بر نظر خود ناصرخسرو، وجه دین مهم‌‌ترین اثر اوست، زیرا در آن مستقیما به معارف دینی پرداخته است و در نظر او این معارف از معارف دیگر برترند و به تعبیر او «سَر علم‌ها علم دین است».
در وجه تسمیۀ کتاب، مؤلف گفته که آن را «روی دین» نامیده است، زیرا «چیزها را به روی توان شناخت و خردمندی که این کتاب را بخواند،
دین را بشناسد و بر شناخته کار کند و مزد کار را به خشنودی ایزد تعالی سزاوار شود»
ه
ناصرخسرو در وجه دین بسیاری از موضوعات مهم دینی، از قبیل
امامت و
شهادت و
طهارت و
نماز و
روزه و
حج و
زکات و
جهاد و
ولایت اولی‌الامر، را مطرح کرده و به تأویل آنها پرداخته است.
او این مسائل را در پنجاه‌ویک «گفتار» بیان کرده که شمار آنها، به تصریح خودش، برگرفته از تعداد رکعات نمازهای واجب در یک روز است.
ناصرخسرو، همانند دیگر داعیان اسماعیلی، بر آن است که دین درحقیقت دو بخش دارد:
عمل و
علم، یا به عبارت دیگر ظاهر و باطن یا
تنزیل و
تأویل می‌باشد.
نسبت شق اول این تقسیم‌بندی‌های دوگانه به شق دوم، مانند نسبت جسم
انسان به جان او است. همان‌طور که جسم به واسطۀ نفس هست، عمل هم مبتنی بر علم است . لذا هر عملی بدون فهم تأویل آن مانند جسم بی‌جان است.
بر این اساس، به نظر ناصرخسرو در هر دوره‌ای، به همراه ناطقی که نقش او انتقال «تنزیل» و شرح حقایق معنوی به زبان بشر بوده، شخصی در مقام «اساس» نیز بوده که وظیفۀ وی تأویل است، یعنی بازگرداندن این حقایق به سرچشمۀ اصلی آنها می‌باشد.
به نظر ناصرخسرو،
حضرت علی علیه‌السلام «اساس»
حضرت محمد صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم بوده و پیامبر اسلام با بیان این سخن دربارۀ حضرت علی این دو جنبه را روشن ساخته که بهترین شما کسی است که برای
تأویل قرآن جهاد می‌کند، هم¬چنان¬که من برای تنزیل آن جهاد کردم.
به‌علاوه، چون تأویل قرآن و
شریعت فرایندی است تدریجی و مستمر که تا
ظهور قائم ادامه می‌یابد، لازم می‌آید که اخلاف «اساس» – که همان امامان اولی‌الامرند و بهره‌مند از فرمان الهی و
علم لدنی – هریک در زمان خود به این کار اقدام نمایند.
پس برای دست یافتن به تأویل باید
امام زمان را شناخت، چرا که چنان‌که پیامبر اسلام گفته، اگر کسی بمیرد و امام زمانش را نشناسد در جاهلیت مرده است.
ناصرخسرو در همۀ کتاب کوشیده است نشان دهد که جملگی اعمال دینی دالّ بر محوریت
امامت در
دین است.
همچنین سعی کرده اثبات نماید که جهان خارجی و آفاقی و جهان درونی و انفسی نیز هر دو به این واقعیت رهنمون می‌شوند.
در ادامه چنین می‌آید که تنزیل و تأویل، باهم، دین را کامل می‌کنند و باب زندگی جاودانی را می‌گشایند.
بنا بر این اوصاف، تأویل و منشأ و مرجع آن، ¬که همان امام زمان است، مضمون اساسی و محوری کل کتاب وجه دین است.
وجه دین نخستین بار، به تصحیح
محمود غنی‌زاده و
محمد قزوینی، در ربیع‌الاول ۱۳۴۳ در برلین منتشر شد
).
غلامرضا اعوانی نیز این کتاب را تصحیح انتقادی کرده که در ۱۳۵۶ش در تهران منتشر شده است.
غلام عباس این کتاب را به گجراتی ترجمه و در۱۳۷۰ش/ ۱۹۹۱ در بمبئی به چاپ رسانده است. فقیرمحمد
هونزایی نیز آن را به انگلیسی ترجمه کرده و مؤسسۀ مطالعات اسماعیلی لندن آن را در دست چاپ دارد.
(۱) میرزا یوسف، عبدالغنی، "موضوع نشر انتقادی وجه دین و نسخ موجودۀ آن"، یادنامۀ ناصرخسرو، مشهد ۱۳۵۳ش ناصرخسرو، دیوان اشعار، چاپ سید نصراللّه تقوی، چاپ افست گلشن ۱۳۴۸ش.
(۲) میرزا یوسف، وجه دین، چاپ غلامرضا اعوانی، تهران ۱۳۵۶ش.
(۳) هانسبرگر، آلیس، ناصرخسرو، لعل بدخشان، ترجمه فریدون بدره ای، تهران ۱۳۸۰ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «وجه دین»، شماره۶۴۲۱.
