همسایه در کلام نبوی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
از آنجا که
انسان موجودی اجتماعی است، لاجرم امر
همسایه و همسایگی نیز جزئی لاینفک از زندگی او به شمار میآید. روابط فیمابین همسایگان مقررات و ضوابط خاصی را میطلبد که رعایت آن میتواند در تحکیم و استمرار هرچه بیشتر و بهتر زندگی اجتماعی، بسیار مؤثر باشد از اینرو
انبیاء الهی عموما و
پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) خصوصا، به عنوان سفیران الهی، بر اهمیت و ضرورت رعایت حقوق همسایگی تاکید بسیار ورزیده، در زمینه معاشرت نیکو با همسایه،
احادیث بسیار بیان داشتهاند.
در حدیثی از
امام صادق (علیهالسّلام) روایت شده که
رسولخدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) حد همسایگی را تا چهل خانه عنوان کردهاند و فرمودند: «تا چهل خانه، خانههای پیشرو، پشتسر و سمت راست و چپ،
همسایه فرد به حساب میآیند.»
اهمیت همسایه و همسایهداری در آیین مقدس
اسلام و لزوم انس و الفت هر چه بیشتر میان همسایگان موجب شده است تا وظایف و حقوقی برای هر یک از همسایگان در
دین مترتب شود که پیامبر (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) در ضمن حدیثی به برخی از این وظایف و حقوق اشاره داشتهاند؛ نقل است که روزی رسولخدا (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) رو به اصحاب و یاران خود کرده فرمودند: «آیا میدانید
حق همسایه چیست؟» اصحاب گفتند: «نه» پس پیامبر (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) حقوق همسایه بر همسایه دیگر را برای یارانش چنین برشمردند: «
حق همسایه بر دیگر همسایگان آن است که اگر
بیمار شد به عیادتش بروی و اگر از
دنیا رفت در تشییع جنازهاش حاضر شوی و اگر از تو
وام خواست به او
قرض بدهی؛ در شادیهایش تهنیتش گویی و به وقت سوگ و مصیبت تسلیت و تعزیتش گویی؛ ساختمانت را از ساختمان او بلندتر نسازی که جریان باد را بر او ببندی؛
چون میوهای خریدی
[
مقداری از آن را
]
به او
هدیه کنی و اگر هدیه نکردی مخفیانه به داخل خانه ببری و
میوه را به دست فرزندت ندهی که با نشان دادن به کودک همسایه ناراحتش کند؛ با بوی غذایت همسایه خویش را
آزار ندهی؛ مگر آنکه مقداری از آن غذا را برای او هم بفرستی.»
پیامبراکرم (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) همسایگان را بواسطه میزان حقی که بر یکدیگر دارند به سه گروه تقسیم کردند: «همسایهای که تنها یک
حق دارد و
حق او از همه همسایگان کمتر است و همسایهای که دو
حق دارد و همسایهای که سه
حق دارد.
همسایهای که دارای یک
حق است همسایه
مشرک غیر خویشاوند است او تنها
حق همسایگی دارد. همسایهای که دارای دو
حق است همسایه
مسلمان است که هم
حق مسلمانی بر همسایه دارد و هم
حق همسایگی. همسایهای که دارای سه
حق است همسایه خویشاوند
مسلمان است که هم
حق مسلمانی بر همسایهاش دارد و هم
حق همسایگی و هم
حق خویشاوندی.»
رسولخدا (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) همواره انجام وظایف همسایگی را به مسلمانان گوشزد کرده، آنان را به حسن همجواری و ملایمت و ملاطفت با همسایگان فرا میخواندند
و از بدی در
حق همسایگان باز میداشتند؛ توصیههای مکرر
جبرئیل به رسولخدا (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم)
درباره توجه و رعایت هرچه بیشتر حقوق همسایگی، خود، بیانگر توجه و التفات خاص
خداوند به امر همسایگی بوده موجبات تاکید بیشتر نبیاکرم (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) را در این باب فراهم آورده بود تا حدی که
امیرالمؤمنین علی (علیه
السّلام) در وصایای خود به توصیههای فراوان و مؤکد رسولخدا (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) در رعایت حقوق همسایگان اشاره کرده متذکر شدهاند که: «ما زال رسول الله (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) یوصی بهم حتی ظننا انه سیورثهم.»
آن قدر پیامبر (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) درباره همسایگان به ما سفارش کرد که ما
گمان کردیم شاید دستور دهند که همسایگان از یکدیگر
ارث ببرند.
اهمیت همسایه نزد رسولخدا (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) به حدی بود که ایشان (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) در بدو ورود به
مدینه در پیماننامه معروفی که با ساکنین مدینه به امضاء رسانده بودند در یکی از بندهای این قراردادنامه به اهمیت همسایه در
اسلام اشاره کرده چنین متذکر شدهاند: «همسایه هر کس، مانند خود اوست زیان و بدی نباید به او برسد.»
توصیهها و سفارشات پیامبرخدا (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) به
مسلمانان در رعایت حقوق و وظایف همسایگی، مختص به همسایه مسلمانشان نبود بلکه همسایه غیر مسلمانشان را نیز شامل میشد چنانکه در سفارشات رسولخدا (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) به
علی (علیهالسّلام) آمده: «یا علی (علیه
السّلام) اکرم الجار و لو کان کافرا....»
از رسولخدا (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) نقل است که فرمودند: «کسی که به
خدا و روز جزا
ایمان دارد باید به همسایگان
احترام بگذارد.»
ایشان بهترین یاران و بندگان در نزد خداوند متعال را کسانی معرفی کردند که نسبت به همسایگانشان بهترین باشند.
از اینرو به یار دیرین و
صحابی ارزشمند خود
ابوذر توصیه میفرمودند که «ای ابوذر چون خورشتی بپزی در آبش بیفزای و ملازم همسایگانت باش.»
ایشان حرمت همسایه را بر همسایه مانند حرمت
مادر بر فرزندش عنوان کردند
و برای همسایه
حق شفعه قائل شده
همسایه را در خرید خانه همسایه بر دیگر مردم مقدم دانستند.
توصیههای ایشان درباره همسایه تا بدانجا بود که فرمود: «هر که در دفاع از همسایه به ستم کشته شود
شهید است...»
پیامبراکرم (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) پیوسته از مسلمانان میخواستند از اوضاع و احوال همسایگان خود
غفلت نورزند و نسبت به آنان بیتفاوت نباشند و در برآوردن حاجاتشان حتی الامکان دریغ نورزند ایشان (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) میفرمودند: «هر کس کالایی را از همسایه خود دریغ کند خداوند در روز رستاخیز خیر خود را از او دریغ خواهد کرد و او را به خودش وا خواهد گذاشت، چه بد وضعی دارد کسی که خداوند او را به حال خودش وا گذارد.»
روایت شده که مردی از رسولخدا (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) پرسید: «ای رسولخدا (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) آیا جز
زکات در
مال و دارایی، حقی منظور شده است» فرمود: «بله؛ به خویشانی که از تو بریدند نیکوییکردن و به همسایه رسیدگی نمودن.»
همچنین فرمودند: «لیس المؤمن الذی یشبع و جاره جائع الی جنبه.» ایمان ندارد آنکه
شب با
شکم سیر بخوابد و همسایه مسلمانش
گرسنه باشد.
و در حدیثی دیگر از ایشان نقل شده که «به من ایمان نیاورده آنکه همسایهاش
برهنه باشد.»
رسولخدا (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) از همسایه خوب بعنوان نعمتی ارزشمند یاد کرده داشتن همسایه خوب را از سعادتهای فرد
مسلمان در
دنیا بر شمردند.
نظر به اهمیت همسایه در مناسبات فیمابین همسایگی، رسولخدا (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) به مسلمانان سفارش میکردند که قبل از خرید خانه، پیش از هر چیز در پی همسایه باشند
از امیرالمؤمنین علی (علیه
السّلام) روایت شده که روزی مردی خدمت پیامبرخدا (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) آمد و عرض کرد: «یا رسولالله (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) میخواهم خانهای خریداری کنم به نظر شما در کدام منطقه خانه بخرم؟» رسولخدا (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) فرمودند: «قبل از هر چیز همسایه خوب پیدا کن سپس خانه بخر....»
پیامبر (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) مسلمانان را از آزار و
اذیت همسایگان بر حذر داشته همسایه آزاری نکردن را یکی از بیست خصلتی برشمردند که اگر در
مؤمن باشد ایمانش کامل است....
ایشان همسایه آزاری را یکی از دو اموری برشمردهاند که باعث میشود خداوند به سبب آن در
روز قیامت به نظر
رحمت به او ننگرد.
رسولخدا (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) همواره از همسایه بد به خدا پناه میبردند «همسایهای که چشمانش تو را ببیند و قلبش مراقب توست اگر تو را در خوشی ببیند ناراحت شود و اگر تو را در سختی ببیند خوشحال و شادمان گردد همسایه بدی را که اگر نیکی ببیند پنهانش کند و اگر بدی ببیند آشکارش سازد.»
ایشان همسایه بد را یکی از چهار چیز کمرشکن معرفی کرده از آن به خدا پناه بردند.
میفرمودند: «آنکه همسایه از
شر و بدی او در
امان نباشد و حقش را ضایع کند، خداوند استشمام بوی
بهشت را بر او
حرام میکند»
پیامبرخدا (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) چنین همسایهای را مورد
نفرین قرار دادند
و فرمودند: «لیس المؤمن الذی یامن جاره بوائقه.» ایمان ندارد آن کس که همسایه از شرش در امان نیست.
نقل است مردی انصاری خانه جدیدی در یکی از محلههای مدینه خریداری کرده بود و به آنجا منتقل شده بود؛ بعد از گذشت مدتی، متوجه شده بود که همسایه بدی نصیب او شده است به همین خاطر خدمت پیامبراکرم (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) آمد و عرض کرد: «یا رسولالله (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) من در فلان محله در میان افراد فلان قبیله خانهای خریدهام و اینک به آنجا منتقل شدهام؛ اما بعد از گذشت مدتی متاسفانه متوجه شدهام که نزدیکترین همسایه من شخصی است که نه تنها وجود او برای من
خیر و سعادتی ندارد؛ بلکه از شر او نیز در امان نیستم و اطمینان ندارم که موجبات زیان و آزار مرا فراهم نسازد.» پیامبرخدا (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) به علی (علیه
السّلام) و
سلمان و ابوذر و مقداد فرمود تا در
مسجد با صدای بلند اعلام بدارند که آن کس که همسایهاش از شر او در امان نباشد ایمان ندارد؛ آنها سه بار این مطلب را جار زده به اطلاع عموم رساندند.
روایت شده که مردی خدمت رسولخدا (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) آمد و از دست همسایه مردم آزارش به آن حضرت شکایت کرد پیامبرخدا (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) به او فرمودند: «
صبر داشته باش و شکیبایی پیشه کن.» آن مرد رفت و بعد از مدتی باز خدمت رسولخدا (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) رسید و از دست همسایهاش شکایت کرد؛ پیامبر (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) باز هم به او فرمود صبر داشته باش. آن مرد رفت و بعد از گذشت مدتی برای بار سوم خدمت رسولخدا (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) رسید و از دست همسایه خود شکایت کرد. پیامبر (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) این بار به او فرمودند: «روز
جمعه که مردم به سوی
نماز جمعه میآیند اسباب و اثاثیهات را بر سر راه بگذار تا هر کسی که به نماز جمعه میرود آنها را ببیند هنگامی که از تو پرسیدند چرا اسباب اثاثیهات را بیرون ریختهای موضوع را برای مردم بازگو کن» آن مرد رفت و طبق فرموده رسولخدا (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) عمل کرد؛ همسایه مردم آزارش که وضع را چنین دید و آبروی خود را در خطر دید بیدرنگ به سوی او شتافت و ملتمسانه از او خواست که وسایلش را به خانه برگرداند و با او عهد کرد که دیگر آنگونه رفتار نکند و او را نیازارد.
مردی خدمت رسولخدا (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) رسید و عرض کرد: «یا رسول الله (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) دو همسایه دارم که میخواهم به یکی از آنان هدیهای بدهم به کدامیک هدیه بدهم؟» فرمود: آنکه درِ خانه او به تو نزدیکتر و از جهت خویشاوندی رعایتشان واجبتر باشد و اگر هر دو یکسان باشند به آن کس که بهتر رعایت همسایگی کند.»
روابط پیوسته و مداوم همسایگان اگر با تعاملات شایسته و مناسب همسایگان با یکدیگر و رعایت حقوق و بایستههای همسایگی توام باشد میتواند با نزدیک کردن دلها و ایجاد انس و الفت زندگیای شاد و فرحبخش را برای اجتماع به ارمغان آورد. از اینرو رسولخدا (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) خوب همسایهداری کردن را سبب آبادانی شهرها و درازی عمرها معرفی کردهاند.
نیکی به همسایه از اموری بود که
جعفر بن ابیطالب در خطبهاش نزد
نجاشی از آن بعنوان یکی از آموزههای عزتآفرین رسولخدا (صلیاللهعلیهوآله
وسلّم) نام برد.
همسایهداری؛
جار؛
اضرار همسایه؛
احسان به همسایه (قرآن).
سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «اشاره ای به همسایه و حقوق او در گفتار نبوی» تاریخ بازیابی ۹۵/۰۵/۱۰.