هل (مفردات‌قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
هَلْ (به فتح هاء و سکون لام) از
واژگان قرآن کریم به معنای
حرف استفهام است.
هَلْ به معنای حرف استفهام است.
گاهی
هل برای تنبیه بر نفی است. گاهی تقریر برای نفی است که در بسیاری از آیات بعد از حرف هل لفظ «الا» آمده است
به مواردی از
هَلْ که در قرآن به کار رفته است، اشاره می‌شود:
(هَلْ یَراکُمْ مِنْ اَحَدٍ) (آیا کسی شما را می‌بیند؟)
هَلْ حرف استفهام است.
بیشتر وقوع آن در
قرآن مجید برای تقریر است. خواه برای تنبیه باشد یا نفی یا تکبیت چنان‌که
راغب گفته است.
«آیا کسی از آن‌ها را می‌یابی؟ یعنی نمی‌یابی.»
هل در این آیه تنبیه بر نفی است.
(وَ اصْطَبِرْ لِعِبادَتِهِ هَلْ تَعْلَمُ لَهُ سَمِیًّا) (و در
عبادتش شكيبا باش. آيا هم‌نام و مانندى براى او مى‌دانى؟!)
هل در این آیه تنبیه بر نفی است.
(فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَری مِنْ فُطُورٍ) (بار ديگر نگاه كن، آيا هيچ شكاف و خللى مشاهده مى‌كنى؟!)
هل در این آیه تنبیه بر نفی است.
(هَلْ جَزاءُ الْاِحْسانِ اِلَّا الْاِحْسانُ) (آيا جزاى نيكى جز نيكى است؟!)
هَلْ در این آیه تقریر برای نفی است، که در بسیاری از آیات بعد از حرف هل لفظ «الا» آمده است.
(هَلْ یَنْظُرُونَ اِلَّا تَاْوِیلَهُ) (آيا آن‌ها جز انتظار ظهور آيات و فرا رسيدن
تهديدهاى الهى را دارند؟!)
هَلْ در این آیه تقریر برای نفی است، که در بسیاری از آیات بعد از حرف هل لفظ «الا» آمده است.
(هَلْ اَتی عَلَی الْاِنْسانِ حِینٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ یَکُنْ شَیْئاً مَذْکُوراً) (آيا اين گونه نيست كه زمانى طولانى از روزگار بر
انسان گذشت كه چيز قابل ذكرى نبود؟!)
(هَلْ یَنْظُرُونَ اِلَّا اَنْ تَاْتِیَهُمُ الْمَلائِکَةُ) (آيا جز اين انتظار دارند كه
فرشتگان به سراغ‌شان آيند.)
در این آیات ظاهرا مراد از «هل» نفی است گویی در مقام «ماء نافیه» است چنان‌که در بعضی از آیات به جای هل «ما» آمده است مثل
(ما یَنْظُرُونَ اِلَّا صَیْحَةً واحِدَةً) (امّا جز اين انتظار نمى‌كشند كه يک صيحه عظيم آسمانى آن‌ها را فرا گيرد، در حالى كه مشغول جدال در امور دنيا هستند.)
(وَ ما یَنْظُرُ هؤُلاءِ اِلَّا صَیْحَةً واحِدَةً) (اين‌ها (با اين اعمال‌شان) جز يك
صیحه آسمانی را انتظار نمى‌كشند.)
علی هذا، هل در این‌گونه موارد برای تقریر نفی است.
ابن هشام در
مغنی گوید: معنای نهم هل آن است که از آن نفی اراده می‌شود لذا در آیه
(هَلْ جَزاءُ الْاِحْسانِ اِلَّا الْاِحْسانُ) (آيا جزاى نيكى جز نيكى است؟!)
حرف «الا» به خبر وارد شده است.
در
اقرب الموارد این معنی را نقل و تصدیق کرده است.
در
مجمع آن را در آیه فوق «لیس»
و در جلالین «ما» معنی نموده
و در آیه
(هَلْ یَنْظُرُونَ اِلَّا اَنْ تَاْتِیَهُمُ الْمَلائِکَةُ) (آيا جز اين انتظار دارند كه
فرشتگان به سراغ‌شان آيند.)
مجمع و بیضاوی و جلالین آن‌را «ما یَنْتَظِرُون» گفته‌اند.
(هَلْ اَتی عَلَی الْاِنْسانِ حِینٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ یَکُنْ شَیْئاً مَذْکُوراً) (آيا اين گونه نيست كه زمانى طولانى از روزگار بر
انسان گذشت كه چيز قابل ذكرى نبود؟!)
ابن هشام در مغنی گوید: معنای دهم هل آن است که به معنی «قد» آید عده‌ای از قبیل
ابن عباس،
کسائی و
فراء آن‌را در آیه «قد» معنی کرده‌اند.
زمخشری مبالغه کرده و گفته هل پیوسته به معنی «قد» است و استفهام از همزه مقدره با «قد» فهمیده می‌شود و تقدیر
(هَلْ اَتی) «ا هَل اتی» است (تمام شد).
طبرسی،
زمخشری،
بیضاوی،
جلالین و غیرهم آن‌را در آیه فوق به معنی «قد» گفته‌اند.
•
قرشی بنابی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، برگرفته از مقاله «هل»، ج۷، ص۱۵۸.
