هل (مفردات‌قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
هَلْ (به فتح‌هاء و سکون لام) از
واژگان قرآن کریم به معنای
حرف استفهام است.
هَلْ به معنای حرف استفهام است.
هل حرف استفهام است مثل
(هَلْ یَراکُمْ مِنْ اَحَدٍ) (آیا کسی شما را می‌بیند؟)
بیشتر وقوع آن در
قرآن مجید برای تقریر است. خواه برای تنبیه باشد یا نفی یا تکبیت چنانکه
راغب گفته است.
هل در آیات زیر تنبیه بر نفی است:
(هَلْ تُحِسُّ مِنْهُمْ مِنْ اَحَدٍ) «آیا کسی از آنها را می‌یابی؟ یعنی نمی‌یابی.»
(وَ اصْطَبِرْ لِعِبادَتِهِ هَلْ تَعْلَمُ لَهُ سَمِیًّا) (و در عبادتش شكيبا باش. آيا همنام و مانندى براى او مى‌دانى؟!)
(فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَری مِنْ فُطُورٍ) (بار ديگر نگاه كن، آيا هيچ شكاف و خللى مشاهده مى‌كنى؟!)
هل در این آیات تقریر برای نفی است:
در بسیاری از آیات بعد از حرف هل لفظ «الا» آمده است مثل
(هَلْ جَزاءُ الْاِحْسانِ اِلَّا الْاِحْسانُ) (آيا جزاى نيكى جز نيكى است؟!)
(هَلْ یَنْظُرُونَ اِلَّا تَاْوِیلَهُ) (آيا آنها جز انتظار ظهور آيات و فرا رسيدن
تهدیدهای الهی را دارند؟!)
(هَلْ یَنْظُرُونَ اِلَّا اَنْ تَاْتِیَهُمُ الْمَلائِکَةُ) (آيا جز اين انتظار دارند كه
فرشتگان به سراغشان آيند.)
در این آیات ظاهرا مراد از «هل» نفی است گوئی در مقام «
ماء نافیه» است چنانکه در بعضی از آیات بجای هل «ما» آمده است مثل
(ما یَنْظُرُونَ اِلَّا صَیْحَةً واحِدَةً) (امّا جز اين انتظار نمى‌كشند كه يك صيحه عظيم آسمانى آنها را فرا گيرد، در حالى كه مشغول جدال در امور دنيا هستند.)
(وَ ما یَنْظُرُ هؤُلاءِ اِلَّا صَیْحَةً واحِدَةً) (اينها (با اين اعمالشان) جز يك
صیحه آسمانی را انتظار نمى‌كشند.)
علی هذا، هل در اینگونه موارد برای تقریر نفی است.
ابن هشام در
مغنی گوید: معنای نهم هل آنست که از آن نفی اراده می‌شود لذا در آیه
(هَلْ جَزاءُ الْاِحْسانِ اِلَّا الْاِحْسانُ) (آيا جزاى نيكى جز نيكى است؟!)
حرف «الا» به خبر وارد شده است.
در
اقرب الموارد این معنی را نقل و تصدیق کرده است
در
مجمع آن را در آیه فوق «لیس»
و در جلالین «ما» معنی نموده
و در آیه
(هَلْ یَنْظُرُونَ اِلَّا اَنْ تَاْتِیَهُمُ الْمَلائِکَةُ) (آيا جز اين انتظار دارند كه
فرشتگان به سراغشان آيند.)
مجمع و بیضاوی و جلالین آنرا «ما یَنْتَظِرُون» گفته‌اند.
(هَلْ اَتی عَلَی الْاِنْسانِ حِینٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ یَکُنْ شَیْئاً مَذْکُوراً) (آيا اين گونه نيست كه زمانى طولانى از روزگار بر
انسان گذشت كه چيز قابل ذكرى نبود؟!)
ابن هشام در مغنی گوید: معنای دهم هل آنست که بمعنی «قد» آید عده‌ای از قبیل
ابن عباس،
کسائی و
فراء آنرا در آیه «قد» معنی کرده‌اند.
زمخشری مبالغه کرده و گفته هل پیوسته بمعنی «قد» است و استفهام از همزه مقدره با «قد» فهمیده می‌شود و تقدیر هَلْ اَتی «ا هَل اتی» است (تمام شد).
طبرسی،
زمخشری،
بیضاوی،
جلالین و غیرهم آنرا در آیه فوق بمعنی «قد» گفته‌اند.
•
قرشی بنابی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، برگرفته از مقاله «هل»، ج۷، ص۱۵۸.
