هدایة المسترشدین (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب الاجتهاد و التقلید (هدایة المسترشدین) اثر علامۀ محقق،
شیخ محمد تقی بن محمد رحیم (عبد الرحیم) رازی اصفهانی نجفی (متوفای ۱۲۴۸ قمری) به
زبان عربی و در موضوع
فقه استدلالی می باشد.
نویسنده کتاب، به جهت شهرت این اثر، معروف به «صاحب حاشیه» یا «
صاحب هدایه» است.
این كتاب در موضوع
اصول فقه شیعه امامیه است كه در واقع شرح استدلالی کتاب «
معالم الدین و ملاذ المجتهدین»، نوشته شیخ
حسن بن شیخ زین الدین و از
آثار بسیار ارزش مند و از مهمترین کتابهای اصول، بین متاخرین است و همواره مورد نظر و عنایت
دانشمندان بوده است.
مرحوم شیخ
آقا بزرگ تهرانی، می‌نویسد: «... این کتاب (هدایة المسترشدین)، از احاطه شیخ و تبحر و تحقیق ایشان در
علم اصول حکایت می‌کند و همیشه آرا و نظریات شیخ مورد بحث و گفت وگوی افاضل از حوزویان بوده است.»
هدایه المسترشدین را
شیخ انصاری بسیار پسندید و به همین جهت با توجه به وجود این حاشیه، شیخ كتاب دیگری در
مباحث الفاظ تألیف نفرمود.
لذا
فرائد الاصول شیخ انصاری فاقد
مباحث الفاظ است و از مباحث
قطع و
ظن شروع می شود.
کتاب «هدایة المسترشدین فی شرح معالم
الدین»، شرح مقدمۀ کتاب
معالم الدین و ملاذ المجتهدین ، تالیف شیخ جمال
الدین حسن بن
زین الدین شهید ثانی (متوفای ۱۰۱۱ قمری) است.
این مقدمه که دارای مباحث اصولی است به نام معالم الاصول نیز نامگذاری شده و بیش از دویست سال در مدارس علوم
دینی تدریس می‌شده است.
حواشی و شروح مختلفی نیز بر آن نوشته شده که هدایة المسترشدین یکی از این شروح است.
کتاب از سه قسمت تشکیل شده است.
۱. قسمت اول: مباحث
تعریف و موضوع
علم اصول ،
مشتق ،
صحیح و
اعم و
اوامر و
نواهی را در بر دارد و در ۱۷۲ صفحه است. این قسمت در سال ۱۲۳۷ هجری قمری تدوین شده است. جزء اول کتاب، با مقدمه‌ای مفصل آغاز شده که در آن، توصیفات علما در باره کتاب و شرح حال و تالیفات نویسنده ذکر شده است،
۲. قسمت دوم: شامل مباحث
دلالت امر بر مرة و تکرار،
فور و تراخی ،
مقدمۀ واجب ،
مسالۀ ضد ،
اقسام واجب (
تخییری و
معین و
موسع و
مضیق ) و
مفهوم و
منطوق می‌باشد و تا صفحۀ ۲۹۹ کتاب است. این قسمت در سال ۱۲۶۸ هجری قمری نگاشته شده است.
۳. قسمت سوم: مباحث
مفهوم شرط ،
وصف ،
عام و خاص ،
اجماع ،
حجیت ظن ،
نسخ ،
ادلۀ عقلی ،
اصالت برائت و
اجتهاد و
تقلید را در بر دارد و تا صفحۀ ۴۹۰ کتاب را شامل می‌شود. این قسمت در سال ۱۲۶۹ تالیف شده است.
نگارندۀ متن ابن عباس قزوینی افشار و مسئول انتشار آن سید باقر است.همانطور که در خاتمۀ قسمت دوم کتاب و
الذریعة آمده، قسمت اول و دوم به وسیلۀ خود مصنف تدوین شده، اما قسمت سوم را خواهر زادۀ مؤلف، شیخ محمد بن محمد علی، از چرک نویسهای مؤلف جمع آوری و آمادۀ چاپ نموده است.
بین نگارش قسمت دوم و سوم با قسمت اول حدود سی
سال تفاوت وجود دارد. قسمت اول کتاب در
زمان حیات مؤلف و قسمت دوم و سوم بعد از وفات آن بزرگوار نوشته شده است.
این کتاب مورد قبول و تعریف بزرگان و محققین
علم اصول واقع شده، تا جایی که مؤلف، به صاحب حاشیه مشهور شده و حتی خاندان او نیز به این اسم
شهرت پیدا کرده‌اند و منظور از صاحب حاشیه به صورت مطلق و بدون قرینه در کتابهای اصولی، شیخ محمد تقی اصفهانی است.کتاب هدایة المسترشدین تحول عظیمی در علم اصول ایجاد کرده بدون اینکه مثل قوانین یا رسائل به صورت کتابی مستقل مطرح شود. با این حال بزرگانی همچون
شیخ اعظم مرتضی انصاری ،
میرزا حبیب الله رشتی ،
آخوند خراسانی صاحب
کفایه الاصول و دیگر بزرگان و صاحبنظران علم اصول به نظریات شیخ محمد تقی توجه کرده و آنها را مورد بررسی و تحلیل قرار داده‌اند.
آقا بزرگ تهرانی در
کرام البررة راجع به این کتاب اینگونه می‌نویسد: «قال شیخنا فی (خاتمة المستدرک) عند ذکر هذا الکتاب انه فی کتب الاصولیین کالربیع من الفصول»
اگر چه این کتاب به عنوان شرح معالم
الدین نوشته شده، اما حقیقت مطلب این است که کتاب مستقلی است که نظریات جدید و ابتکارات خاصی را در بر دارد. برای روشن شدن این مطلب لازم است به مواردی که در کتاب، مباحث مستقل مطرح شده اشاره شود.
۱. در مطلب اول از المقصد الثانی معالم این عبارت وجود دارد «و ان کان بدون المناسبة فهو المرتجل. اصل لا ریب فی وجوب الحقیقة اللغویة و العرفیة...» .مؤلف در بین کلمۀ «المرتجل» و «اصل» بحثی را آغاز کرده که از صفحۀ ۲۱ تا صفحۀ ۹۱ ادامه پیدا می‌کند. در ابتدای ورود به این مبحث اینطور می‌نویسد «و حیث ان المصنف اقتصر فی مباحث الالفاظ علی قلیل من مطالبها و کان هناک فوائد یلیق الاشارة الیها و مطالب جیدة یتوقف کثیر من المباحث المتعلقة بالالفاظ علیها کان الحری الاشارة الی ما یسع المقام لذکرها و لنضع ذلک فی فوائد.»ایشان در این قسمت ۱۲ فایده ذکر می‌کنند که مهمترین آنها عبارتند از:
حقیقت و
مجاز ،
وضع شخصی و نوعی،
اقسام وضع به اعتبار موضوع له،
وضع مفرد و مرکب،
علائم حقیقت و مجاز ، و
مشتق .
۲. از صفحۀ ۹۹ تا صحفۀ ۱۱۴ مبحث صحیحی و اعمی را مطرح می‌کنند و در ابتدای آن اینطور می‌گوید: «و لنتبع الکلام فی المرام بمسالة اخری تداول ذکرها بین الاعلام یناسب ایرادها فی المقام و هی ان الفاظ العبادات کالصلوة و الزکوة هل هی اسام للصحیحة... او یعمها».
۳. در بحث
صیغۀ افعل ۷ صفحه، در بحث مجاز راجح حدود ۲۰ صفحه و در بیان
واجب مطلق و
مشروط حدود ۷ صفحه مطالب مستقلی را طرح و تبیین می‌فرمایند.ایشان در بحث
وجوب مقدمه از صفحۀ ۲۱۰ تا صفحۀ ۲۲۱ مطالبی را عنوان می‌فرماید که این چنین آغاز می‌شود: «ثم ان هنا حججا اخری للقول بوجوب المقدمة قد اشار الیها غیر واحد من الاجلة بعضها متینة و بعضها
مزینة لا باس بالاشارة الی جملة منها...».
۴. در ثمرۀ عملی مسالۀ ضد از صفحۀ ۲۴۳ تا صفحۀ ۲۵۱ و در تبدیل شدن
واجب موسع به واجب مضیق به علت ظن فوت با تاخیر و تعریف واجب کفایی از صفحۀ ۲۶۳ تا ۲۷۶ نیز، مطالب ارزنده‌ای ذکر شده است و در همان بحث مؤلف دلیل ذکر نشدن
واجب کفایی در معالم را این چنین بیان می‌کند: «و کانه ترک المصنف لعدم الخلاف فی وقوعه و عدم الخلاف بیننا فی وجوبه علی الجمیع حسب ما یاتی الاشارة الیها».
۵. مؤلف در بحث مفاهیم به مباحثی نظیر اقسام
دلالت ، تعریف
منطوق و
مفهوم ،
اقسام منطوق ،
اقسام مفهوم مخالف و
مفهوم شرط می‌پردازد و در قسمتی از آن به مستقل بودن عنوان این بحث اشاره می‌فرماید: «البحث عن المفاهیم احد مقاصد علم الاصول کالبحث عن الاوامر و النواهی و العام و الخاص و نحوها و قد ادرجه بعض الاصولیین فی مباحث الامر من جهة تعلیق الامر علی الشرط او الصفة او تقییدها بالغایة و نحوها
و بعد از آن بسیار محترمانه به نظر صاحب معالم اشاره می‌کند «الا ان المصنف اختار الثانی جعلها مقصدا منفردا»
۶. اما موارد دیگری که مؤلف هدایة المسترشدین مباحث مستقلی را عنوان فرموده‌اند عبارتند از، حصول و ایجاد مفهوم از صفحۀ ۲۸۷ تا ۲۹۳،
جمع محلی به لام از صفحۀ ۳۴۳ سطر ۳ تا صفحۀ ۳۶۲، بحث
عموم نکره در سیاق نفی از صفحۀ ۳۶۳ تا ۳۶۹، بحث
تخصیص عموم از صفحۀ ۳۷۱ تا ۳۷۶ و بحث
اجماع را همراه با بحث
حجیت مطلق ظن از صفحۀ ۳۸۱ تا ۴۱۶ به صورت کاملا مستقل مطرح می‌فرمایند.
۷. بحث
شهرت را از صفحۀ ۴۱۶ تا صفحۀ ۴۲۷ مطرح می‌فرمایند و قبل از ورود به بحث این جملات را ذکر می‌کنند: «بقی الکلام فی الادلة العقلیة و المصنف. ره. لم یتعرض الا لبعض المسائل المعدودة منها و نحن بعون الله سبحانه و حسن توفیقه نفصل الکلام فی اقسامها و تمییز الصحیح من المزیف منها و توضیح القول فی وجوهها...»
۸. از دیگر مباحثی که مستقلا ذکر شده است بحث اصالة النفی و اصالة البراءة از صفحۀ ۴۴۴ تا ۴۶۳ و اشکالات به تعریف
اجتهاد و تعریف
مجتهد متجزی و مطلق از صفحۀ ۴۶۳ تا ۴۷۷ و نیز مباحث جدیدی راجع به شرعیت اجتهاد از صفحۀ ۴۸۱ تا آخر کتاب است.با این توضیحات می‌توان نتیجه گرفت که از ۴۹۰ صفحۀ کتاب، حدود ۳۱۰ صفحه از آن مطالب جدید و غالبا مستقل از مباحث مطروحه در معالم می‌باشد.
۱. از نقاط ضعف کتاب اینکه هیچ حاشیه‌ای مبنی بر معرفی کردن اسامی که به رمز و
کنایه نام آنها در
کتاب آورده شده است وجود ندارد. بنابراین منظور از بعض المحققین، بعض الاعلام، الفاضل المدقق، بعض اعاظم المحققین و غیره مشخص نیست.
۲. نقطه ضعف دیگر اینکه فهرست مطالب کتاب که در پایان کتاب چاپ شده، تمام مطالب کتاب را شامل نشده و از این جهت ناقص است.
در کتاب هدایة المسترشدین از منابع متعددی استفاده شده که به بعضی از آنها اشاره می‌شود:
۱.
المقنعة و التذکرة باصول الفقه ، تالیف
شیخ مفید ، ابی عبدالله محمد بن محمد نعمان (متوفای ۴۱۳ قمری)
۲.
الذریعة الی اصول الشریعة ، تالیف سید مرتضی، علی بن حسین موسوی (متوفای ۴۳۶ قمری)
۳.
عدة الاصول و تجرید العقائد ،
ابو جعفر محمد بن حسین بن علی طوسی (متوفای ۴۶۰ قمری)
۴.
غنیة النزوع الی علمی الاصول و الفروع ، تالیف
ابن زهره ، سید ابی المکارم حمزه بن زهرة حلبی (متوفای ۵۸۵ قمری)
۵.
معارج الاصول ،
المعتبر و شرایع الاسلام ، تالیف
محقق حلی ، جعفر بن حسن بن یحیی حلی (متوفای ۶۷۶ قمری)
۶.
تهذیب الاصول ،
شرح الذریعة ،
مبادی ء الوصول و شرح مختصر الاصول ، تالیف
علامۀ حلی (متوفای ۷۵۴ قمری)
۷.
شرح تهذیب و نهایة المامول فی شرح تهذیب الوصول ، تالیف
سید عمید الدین عبد المطلب اعرجی (متوفای ۷۵۴ قمری)
۸.
ایضاح الفوائد فی حل مشکلات القواعد ، تالیف
فخر المحققین ، محمد بن حسن بن یوسف حلی (متوفای ۷۷۱ قمری)
۹.
الدروس ،
ذکری الشیعة و القواعد و الفوائد ، تالیف
شهید اول ، محمد بن جمال
الدین مکی (متوفای ۷۸۶ قمری)
۱۰.
شرح المفتاح ، تالیف سید شریف،
سید علی بن محمد جرجانی (متوفای ۸۱۶ قمری)
۱۱.
جامع المقاصد ، تالیف
محقق کرکی «محقق ثانی» علی بن حسین بن عبد العالی (متوفای ۹۴۰ قمری)
۱۲.
تمهید القواعد و مسالک الافهام الی شرایع الاسلام ، تالیف
شهید ثانی ،
زین الدین بن علی عاملی (متوفای ۹۶۶ قمری)
۱۳.
المدارک ، تالیف
سید محمد بن علی بن حسین عاملی (متوفای ۱۰۰۹ قمری)
۸ ۱۴.
معالم الدین و ملاذ المجتهدین ، تالیف جمال
الدین حسن بن
زین الدین شهید ثانی (متوفای ۱۰۱۱ قمری)
۱۵.
زبدة الاصول ، تالیف
شیخ بهائی ، محمد بن حسین (متوفای ۱۰۳۱ قمری)
۱۶.
غایة المامول فی شرح زبدة الاصول ، تالیف
شیخ جواد بن سعد الله کاظمی ، فاضل جواد (متوفای ۱۰۶۵ قمری)
۱۷.
حاشیه بر معالم و شرح زبدة الاصول ، تالیف فاضل صالح،
محمد صالح بن احمد مازندرانی (متوفای ۱۰۸۱ قمری)
۱۸.
حاشیه بر شرح مختصر الاصول ، تالیف
جمال الدین خوانساری (متوفای ۱۱۲۵ قمری)
۱۹.
القوانین المحکمة فی الاصول ، تالیف
محقق قمی ، میرزا ابو القاسم بن محمد حسن گیلانی (متوفای ۱۲۳۱ قمری)
۲۰.
المناهج فی الاصول و کشف الغناء فی حجیة الاجماع ، تالیف
شیخ اسد الله بن اسماعیل تستری کاظمی (متوفای ۱۲۳۷ قمری)
هدایة المسترشدین
سایت اندیشه قم نرم افزار جامع فقه اهل البيت۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
