نهج البلاغة (ترجمه دشتی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
این کتاب، از ترجمه‌های نهج البلاغه فارسی به قلم
محمد دشتی (م ۱۳۳۰ ش) است.
این ترجمه به دلیل روان بودن و سادگی
مفاهیم و نیز فهرست‌های موضوعی مختلف و عنوان بندی‌های مطالب نهج البلاغه در سال‌های اخیر مورد استقبال عموم قرار گرفته و بارها چاپ شده است.
مترجم در مقدمه به نقائص
ترجمه های دیگر اشاره می‌کند و انگیزه خود را از این ترجمه رفع آن نقائص، ارائه ترجمه‌ای جامع، رعایت پیام- رسانی و حفظ امانت ذکر می‌کند.
وی در این باره می‌نویسد: «با شناسایی و جمع آوری ۳۰ ترجمه
کامل از نهج البلاغه، از قرن پنجم (به تصحیح
عزیزالله جوینی) تا روزگار نورانی
انقلاب اسلامی ایران، و بررسی اهداف و شیوه‌ها و قابلیت‌های نهفته در آن و با توجه به ضرورت مطرح کردن مفاهیم نهج البلاغه از نظر کاربردی در مجامع فرهنگی، به این نتیجه رسیدیم که هنوز هم به ترجمه‌های دیگری نیاز است، زیرا: یکی از جاذبه‌های ادبی قلم زده، و دیگری در مرز و حدود الفاظ و عبارات مانده برخی با شیوه‌های
ترجمه آزاد ، دچار تندروی‌هایی شده‌اند و برخی دیگر تفسیر و ترجمه را به هم آمیخته‌اند، بعضی در ترجمه
تحت اللفظی موفق، اما در پیام رسانی کوتاهی کرده‌اند و بعضی دیگر در پیام رسانی موفق، اما از حدود
الفاظ و عبارات فاصله گرفته‌اند و مخاطب ترجمه‌ها نیز از نظر کاربردی متفاوتند: برخی از ترجمه‌ها به قشر خاصی از جامعه تعلق دارد (تنها محققان و ادیبان و اهل نظر می‌توانند از آن بهره مند گردند)، و برخی دیگر به گونه‌ای سامان یافته‌اند که برای نسل معاصر قابل استفاده نیستند و کاربرد عمومی ندارند».
نویسنده پس از آن در مقدمه نسبتا مفصل کتاب، به ویژگی‌های این ترجمه اشاره کرده است. برخی از مهم‌ترین این ویژگی‌ها،
فهرست وار عبارت است از:
۱- عنوان بندی به مفاهیم نهج البلاغه (۲۷۳۰ عنوان) در متن عربی و فارسی.
۲- اشاراتی به علوم و فنون روز.
۳- عمومی بودن ترجمه.
۴- نام گذاری خطبه‌ها، نامه‌ها، حکمت‌ها (۱۵۰۰ عنوان).
۵- تفسیر صحیح
متشابهات و عبارت‌های مشکل.
۶- فهرست موضوعی، دارای حدود ۱۸۰۰۰ عنوان کلی و جزئی.
۷- مشخص کردن مخاطب‌های امام علیه‌السّلام در نهج البلاغه.
۸- تبیین صحیح اهداف امام علیه‌السّلام در طرح ارزش‌ها و مبانی اعتقادی.
۹- آوردن مدارک بعضی از احادیث موجود در کتاب.
۱۰- اشاره به نقد مکاتب رایج در پاورقی.
۱۱- تصحیح آدرس‌ها و کلمات در ترجمه و فهرست.
وی مفاهیم نهج البلاغه را به دو بخش تخصصی و فوق تخصصی تقسیم کرده و آنگاه به چگونگی آشنایی خود با نهج البلاغه و نقش مؤثر شهید مفتح اشاره کرده است. نبود فهرست و پژوهش جامع، وی را به تهیه معجم المفهرس نهج البلاغه برمی انگیزد.
فهرست موضوعی نهج البلاغه که به صورت الفبایی تنظیم شده، از ویژگی‌های مهم این ترجمه است. هر چند این موضوعات براساس سلیقه و استنباط مترجم تنظیم شده است، این موضوع بندی می‌تواند دست کم حدود موضوعات مورد نیاز پژوهش گران را مشخص و محدود کند.
۱- مترجم در بیان انگیزه‌های ترجمه ادعا کرده که تمام ترجمه‌های موجود به بخشی از زیبایی و شگفتی‌ها و
معارف نهج البلاغه منحصر شده است؛ یکی با جاذبه‌های ادبی قلم زده، دیگری در حدود الفاظ باقی مانده و برخی نیز ترجمه و تفسیر را در هم آمیخته‌اند. به فرض درست بودن نظر مترجم باید سؤال کرد که آیا امکان دارد که ترجمه‌ای پدید آید که بدون هیچ کاستی و نقصی تمام مزایا و ویژگی‌های عالی را داشته باشد؟ حقیقت آن است که اگر کسی چنین ادعایی داشته باشد، مسلما از مفهوم ترجمه درک
کاملی ندارد. اساسا به تناسب تغییرات فرهنگی و ادبی جوامع باید ترجمه‌های جدید از متن دینی و غیر دینی ارائه شود؛ چرا که بنا بر برخی از نظریات، اساسا ترجمه واقعی، نمی‌تواند تحقق خارجی داشته باشد، بلکه هر ترجمه، خود نوعی
تفسیر است و ترجمه حاضر نیز تفسیری از نهج البلاغه است.
۲- نکته دیگری که مترجم مطرح کرده است، این است که این ترجمه با همه مخاطبان نهج البلاغه ارتباط برقرار می‌سازد. این ادعا نیز همانند ادعای پیشین است. واقعیت آن است که هیچ ترجمه‌ای، نمی‌تواند همه مخاطبان را ارضا و
اقناع کند. مترجم مطالب نهج البلاغه را به دو دسته تخصصی و فوق تخصصی تقسیم کرده است. آیا مطالب فوق تخصصی را همگان درمی یابند؟ به علاوه خود امیرمؤمنان نیز به گونه‌ای سخن نگفته است که همگان، بتوانند مخاطب آن باشند. آیا روی سخن خطبه یک نهج البلاغه با همگان است که مترجم درصدد ارائه ترجمه‌ای است که همگان بتوانند، مخاطب آن باشند؟! او در جایی آورده است که مطالبی از نهج البلاغه را تنها با فراگیری علوم مقدماتی
حوزه‌های علمیه و آگاهی از اصول استنباط و شیوه‌های اجتهاد به ارزیابی گذاشته و حاصل تحقیقات عمیق و گسترده را در ترجمه گنجانده، تا خواننده به آسانی پیام امام را دریافت کند. در اینکه مباحث مقدماتی رایج در حوزه علمیه برای ترجمه نهج البلاغه لازم است، شکی نیست؛ اما هرگز کافی نیست. باید پرسید که آیا برای ترجمه نهج البلاغه تنها
مباحث اصولی لازم است و آیا توجه دقیق به
ادبیات فارسی و
فلسفه زبان و نظریه مؤلف در یک متن مقدس، ضروری نیست؟
۳- در رابطه با ترجمه عناوین مطالب و موضوعات، در بسیاری موارد، ترجمه معادل‌های عناوین با واژگان عربی سازگاری ندارد و در مواردی نیز از نظر ادبیات فارسی
کاملا اشتباه است و مترجم براساس
ادبیات عرب ، معادل‌های فارسی را آورده است. برای مثال در خطبه ۱۷۸ عنوان عربی «الحذر من الدنیا»، «روش برخورد با
دنیا» ترجمه شده است که اساسا معادل با آن نیست.
در خطبه ۱۷۳ «التحذیر من الدنیا» نیز «شناخت دنیا» برگردان شده است.
عدم آشنایی عمیق مترجم با ادبیات فارسی به اشتباهات زیادی منجر شده است. از جمله عبارت «التحذیر عن حب الدنیا» در خطبه ۱۱۱ «هشدار از دنیاپرستی» ترجمه شده است.
یعنی براساس قواعد زبان عربی از حرف اضافه «از» برای کلمه
هشدار استفاده شده؛ در حالی که در زبان فارسی حرف اضافه «به»، «درباره» یا «نسبت به» برای کلمه هشدار به کار می‌رود. روشن است که مترجم حتی به معانی مختلف حرف «عن، من» نیز توجه نکرده و دچار چنین اشتباهی شده است.
۴- ترجمه‌ها در مواردی در برگردان متن نیز دچار خطاهایی شده است. برای نمونه عبارتی از خطبه ۱۷۳ را می‌آوریم و ترجمه آن را با ترجمه‌های دیگر مقایسه می‌کنیم تا معلوم شود که مترجم به رغم ایراداتی که به ترجمه‌های پیشین گرفته، نه تنها خود نتوانسته آن نقائص را برطرف سازد، بلکه از ترجمه‌های پیشین نیز بهره نبرده است: «لعمری لئن کانت الامامة لاتنعقد حتی یحضرها عامة الناس فما الی ذلک سبیل ولکن اهلها یحکمون علی من غاب عنها ثم لیس للشاهدان یرجع و لا للغائب ان یختار». مترجم چنین ترجمه کرده است: «به جانم سوگند! اگر شرط انتخاب
رهبر ، حضور تمامی
مردم باشد، هرگز راهی برای تحقق آن وجود نخواهد داشت، بلکه با حضور آگاهان دارای
صلاحیت و رای، و
اهل حل و عقد (خبرگان ملت) رهبر و خلیفه را انتخاب می‌کنند، که عمل آن‌ها نسبت به دیگر مسلمانان نافذ است، آنگاه نه حاضران
بیعت کننده، حق تجدیدنظر دارند و نه آنان که در انتخابات حضور نداشتند، حق انتخابی دیگر را خواهند داشت.»
ترجمه
فیض الاسلام : «به جان خودم سوگند اگر
امامت تا همه مردم حاضر نباشند، منعقد نگردد، هرگز صورت نخواهد گرفت؛ ولی کسانی که اهل آن هستند، بر آنان که هنگام تعیین امامت حاضر نیستند، حکم می‌کنند و آن که غایب بوده، نباید دیگری را اختیار کند.»
با مقایسه ترجمه فیض الاسلام و ترجمه‌های دیگری؛ مانند توفیقی و شیروانی به دست می‌آید که از نظر دشتی انتخاب با شورای حل و عقد (خبرگان) است؛ در حالی که در ترجمه‌های دیگر، حق انتخاب از آن عموم مردمی است که در جلسه انتخابات حاضر شده‌اند و تنها وظیفه اهل حق وعقد، ساکت کردن افراد اندک غایب در جلسه یا حاضرینی است که در فکر انتخاب دیگری بودند. به نظر می‌رسد که دشتی متن عربی را به دقت مطالعه نکرده و بر اساس رای و استنباط شخصی ترجمه کرده و نتیجه‌ای مخالف نظر امام گرفته است.
در جمع بندی نهایی باید اضافه کرد که ترجمه حاضر نیز همانند ترجمه‌های دیگر دارای مزایا و معایبی است؛ اما از آنجا که در بسیاری از مراکز فرهنگی از این ترجمه استفاده می‌شود، لازم بود کاستی‌های آن مورد توجه قرار گیرد تا خوانندگان تصور نکنند که هر چه در این ترجمه آمده است، عین سخن علی علیه‌السّلام است. بلکه این ترجمه نیز همانند سایر ترجمه هاست و باید با دقت مطالعه شود.
از مزایای این ترجمه به
فهرست بندی مطالب، می‌توان اشاره کرد که مترجم تمام مطالب نهج البلاغه را تقسیم بندی کرده است؛ هر چند که کاستی‌های قابل ملاحظه‌ای نیز دارد. اما در عین حال سرآغازی است، بر اقدامات دیگر در شناسایی مطالب نهج البلاغه.
مزیت دیگر این ترجمه روان بودن آن است که به رغم کاستی‌های نسبی، خواننده از خواندن جملات فارسی احساس خستگی نمی‌کند.
مزیت دیگر این ترجمه ضمایم بسیار مفید آن است:
فهرست موضوعی مفصل، که به صورت الفبایی و با ذکر شماره صفحات هر موضوع ذکر شده است؛ آوردن جدول تطبیقی مطالب نهج البلاغه با سایر نسخه‌ها با ذکر عبارت‌های آغازین هر خطبه، نامه و حکمت. گفتنی است که مطالب این نهج البلاغه با ۱۹ نسخه دیگر مطابقت داده شده است.
توضیحات لازم و مفیدی که در پاورقی آمده است، از دیگر مزایای این ترجمه محسوب می‌شود. ضمن اینکه مترجم واژگان نهج البلاغه را نیز مورد توجه قرار داده و به بررسی آن‌ها پرداخته است. امروزی بودن ترجمه نیز از محاسنی است که به ارزش آن افزوده است و باعث شده تا مترجم مفاهیم نهج البلاغه را به گفتمان عصر جدید وارد کند و خوانندگان با چنین فضایی آشنا شده، به درک مفاهیم این کتاب شریف و تطبیق آن با عصر جدید نایل آیند.
در پایان به این نکته نیز باید اشاره کرد که مترجم نکات تاریخی بسیار مفید، بیان
شان نزول سخنان علی علیه‌السّلام ، ذکر اختلاف نسخ، آوردن موضوعات کلی مطالب، مشخص کردن مخاطبان عام و خاص امام علیه‌السّلام ، تفسیر
عام و خاص و
مطلق و مقید ، تبیین اهداف امام علیه‌السّلام ، آوردن اشعار مناسب و ذکر آمار و ارقام مرتبط در حاشیه ترجمه آورده است و لذا می‌توان این ترجمه را ترجمه‌ای همراه با حواشی و تفسیرهای مفید نامید.
منابع مقاله:
۱- مقدمه و متن کتاب
۲- مقاله بررسی نهج البلاغه ترجمه محمد دشتی، بخشعلی قنبری، مجله کتاب ماه دین، شماره ۹۳، ۹۴، تیر و مرداد ۱۳۸۴، ص۱۸- ۲۳
نرم افزار جامع اصول فقه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی(نور).
