نهایه الارب فی اخبار الفرس و العرب (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
نهایه الارب فی اخبار الفرس و العرب، تصحیح
محمدتقی دانش پژوه می‌باشد. نویسنده این کتاب، شخصی گمنام می‌باشد.
این کتاب، به
زبان عربی در
تاریخ و
داستان و به گمان ما در روزگار
هارون الرشید نوشته شده است و سرگذشت‌ها و رویدادها را از
حضرت آدم تا آن دوره در بر دارد. نویسنده گمنام این اثر، از
اصمعی نقل می‌کند که آن
خلیفه عباسی کسی را به دنبال من می‌فرستاد و من نزد او می‌رفتم تا سرگذشت پیشینیان و احوال گذشتگان را برایش بخوانم شبی به من گفت: که
سیر الملوک را برایش بخوانم. این کتاب از
سهام بن نوح آغاز می‌شد و
خلیفه از من خواست که به کمک
ابو البختری فقیه، آن را از روزگار
آدم علیه‌السّلام تا
سام باز بنویسم. بنا بر این، انگیزه نوشتن نهایة الارب را درخواست خلیفه از نویسنده می‌توان دانست. برخی از خاورشناسان این کتاب را تحریری از
اخبار الطوال دینوری و به رغم مهم بودنش، دارای برخی از روایت‌های مجعول دانسته و شماری از آنان تاریخ نوشتن آن را سده یازدهم میلادی (پنجم هجری) یا میان سال‌های ۱۰۵۰- ۱۰۰۰ دانسته و برخی از آنان چنین گمان زده‌اند که
شعبی و
ابن قریه آن را در ۷۵ هجری نوشته و اندکی پس از آن، ابن مقفع به آمیختن بخش‌هایی از سیر الملوک با این اثر پرداخته باشد.
باری، با سنجش متن عربی و ترجمه این کتاب (
تجارب الامم فی تاریخ ملوک العرب و العجم) با یک دیگر، به دیرینگی و اصالت و راستی انتسابش به
سده یکم هجری (روزگار عبد الملک) می‌توان باور یافت. این منبع مستقل، خواننده را با شماری از داستان‌های تاریخی ایران باستان آشنا می‌سازد.
سبک و ساختار این کتاب، با آثار کهن تاریخی که به زبان عربی نگاشته شده ناهم گون می‌نماید. نویسنده با اشاره به پیشینه و انگیزه نوشتن این کتاب در مقدمه، رویدادهای مهم را از آغاز آفرینش تا روزگار خود گزارش می‌کند. این گزارش‌ها در قالب پنجاه «
قصه»، «
حدیث»، «
ذکر» و «
خبر» گنجانده شده‌اند. نویسنده،
سلسله سند روایت‌ها را حذف کرده و آنها را با «قال» یا «قالوا» آغاز و نقل کرده است.
درون مایه این کتاب را در سه بخش زیر می‌توان گنجاند:
داستان زندگی
پیامبران و رویدادهای مهم روزگار زندگی آنان بر پایه روایت‌هایی از
پیامبر اسلام یا روایت‌های تاریخی در این بخش گزارش شده است. این داستان‌ها که از ماجرای خواست
خداوند در باره آفریدن
انسان (آدم) و واکنش
ملائکه و
شیطان در این باره و فرود آمدن او روی
زمین آغاز می‌شود، سرگذشت پیامبرانی مانند
فرزندان آدم علیه‌السّلام و
نوح،
عاد،
هود،
صالح،
ابراهیم و
شعیب علیهم‌السّلام را پی می‌گیرد. این سرگذشت‌ها از دید زمانی، پیوسته نیستند و سرگذشت همه پیامبران شناخته شده در این اثر نیامده است.
این بخش که با بخش نخست آمیخته است و سرگذشت فرمان روایان و قهرمانان ایرانی و عرب و... را در بر دارد، از داستان نبرد رستم با اسفندیار آغاز می‌شود. داستان پاره‌ای از زندگانی کسانی مانند بهمن (فرزند اسفندیار)، اردشیر بن بابکان (قاتل ملوک الطوایف عجم)، شاهان طوائف پس از اسکندر، سابور بن اردشیر، بهرام بن هرمز، نرسی بن بهرام، هرمز بن نرسی، سابور ذی الاکتاف، سابور بن سابور، یزدگرد (فرزند سابور)، فیروز بن یزدگرد، بلاش بن فیروز، قباد، انوشیروان، سیف بن ذی یزن، انوش زاد، هرمز، بهرام چوبین، نعمان بن منذر و شاهان یمن (قحطان) و جنگ‌ها و علل پیروزی یا شکست آنان در این بخش آمده است.
این بخش را در بر دارنده حوادث مهم و شگفت انگیز در روزگار پیامبران و پادشاهان پیش گفته می‌توان برشمرد. نخستین داستان از این دست، ماجرای زادن اسکندر و گفت وگویش با ارسطاطالیس است. داستان خواب کسرای ایران (انوشیروان) در باره قدرت یافتن پیامبر اسلام و گسترده شدن قلمرو فرمان روایی‌اش، نبرد انوشیروان با مردمان سرزمین شام (روم)، چندی و چگونی خراج گیری شاهان ایران، رفتن کسانی به فرمان او به بازار (سوق) عکاظ به انگیزه فروختن کالا، جنگ ذی قار، وقایع مهران و جلولاء و نهاوند، جنگ تستر و کشته شدن یزدگرد، در این بخش جای می‌گیرند.
گستره گزارش‌ها در بخش‌های پیش گفته یک سان نیست؛ برخی از رویدادها، بسیار کوتاه گزارش می‌شوند. ارزش داوری نویسنده را در باره شماری از افراد یا رویدادها، از شیوه بیان او می‌توان به دست آورد. بسیاری از رویدادهای مهم در دوره‌های یاد شده، در این اثر نیامده‌اند.
خاور شناسانی مانند تئودور نولدکه، ادوارد براون، اوتاکر کلیما و... ، به پژوهش و بررسی این کتاب پرداخته و دیدگاه‌های گوناگونی در باره پیشینه و تاریخ نوشتنش عرضه کرده‌اند. سیر الملوک، یگانه منبع نویسنده نهایه در نقل اخبار
شاهان ایرانی نبوده، اما او در آغاز کتاب و بخش
تاریخ شاهان ایران، بارها کتاب
ابن مقفع را منبع روایت خود در این بخش خوانده است. مصحح محترم این اثر، با اعراب گذاری متن آن، کار را برای خوانندگان ساده تر ساخته و با آوردن اختلاف‌های نسخه‌ها با یک دیگر در پانوشت‌های این کتاب و سنجش روایت‌های آن با النهایه و
تاریخ الاصمعی و افزودن برخی از پانوشت‌های توضیحی، راه پژوهش بیشتر را در این باره گشاده است. متن نهایه با
ادبیات منثور عرب که کمابیش از دوره
خلافت عباسیان (اواخر
سده هشتم میلادی/ دوم هجری) آغاز می‌شود، متفاوت است. اگر چه
نثر این کتاب، گزارشی و ساده است، شعرهای نقل شده در روایت هایش، ملال مطالعه را از خوانندگان آن می‌زداید.
ترجمه فارسی نهایه الارب کمابیش سرنوشتی همانند متن اصلی اش دارد. به رغم اینکه در هیچ یک از منابع متقدم و متاخر دوره اسلامی از این یاد نشده، نسخه‌ای از آن، از خزاین عباسیان در کتاب خانه اتابک سعد بن زنگی، از اتابکان معروف
فارس در
شیراز و از آنجا به ایذج (ایذه)، تخت گاه اتابکان لر بزرگ (سلسله‌ای حاکم بر سرزمین‌های واقع در مشرق و جنوب کارون از ۵۵۰ تا ۸۲۸) منتقل شده و سپس، به فرمان یکی از همین اتابکان، به قلم مترجمی گمنام به فارسی درآمده است.
مصحح این اثر، تنها بر پایه میکروفیلم‌ها یا نسخه‌های عکسی برگرفته از نسخه‌های موزه بریتانیا که در کتاب خانه مرکزی
دانشگاه تهران موجود است و با بررسی آثاری مانند
النهایة فی غریب الحدیث و
تاریخ اصمعی و
اخبار الطوال دینوری و
تاریخ طبری، آن را تصحیح کرده است.
پیش گفتار ناشر کتاب.
خطیبی، ابو الفضل (زمستان ۱۳۷۵)، «نگاهی به کتاب نهایه الارب و ترجمه فارسی قدیم آن»، نامه فرهنگستان، شماره هشتم.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
