نهایة المقال فی تکملة غایة الآمال (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مؤلف کتاب عبدالله بن محمد حسن مامقانی است، وی از علمای
علم رجال و از فقهای
شیعه در قرن چهاردهم و متوفای سال ۱۳۵۱ هجری قمری می‌باشد.
«نهایة المقال» یکی از آثار گرانقدر فقه استدلالی در شرح کتاب بر خیارات المکاسب شیخ اعظم
انصاری «قده» می‌باشد. این کتاب به درخواست پدر بزرگوار ایشان شیخ محمد حسن مامقانی (م ۱۳۲۳
ق) و برای تکمیل کتاب
غایة الآمال وی به همان سبک تالیف شده است.
از آنجایی که مؤلف در این کتاب در بسیاری از موارد به نظریات پدر بزرگوارشان اشاره داشتند که گاهی آنان را پذیرفته و گاهی رد می‌نمایند، این کتاب آمیخته‌ای از نظریات مؤلف و پدر محقق وی می‌باشد. این کتاب نظیر غایة الآمال با توجه به وسعت تتبع و مباحثی که به صورت مستقل مطرح شده نظیر غایة الآمال کتابی مستقل از تقریرات درس خارج مؤلف می‌باشد. در این کتاب تقریبا تمامی اقوال فقهای عظام از زمان
شیخ صدوق تا زمان مؤلف به صورت رمز و کنایه و با اسامی مختصر مطرح شده و نظیر کتاب‌های «
جواهر الکلام » و «
مفتاح الکرامة »، دائرة المعارفی از اقوال و نظریات فقهی می‌باشد. در این کتاب صرفا کتاب خیارات شرح زده شده است و بعدها کتاب «القلائد الثمینة علی الرسائل الست السنیة» که شرح ۶ کتاب ملحق به مکاسب شیخ اعظم می‌باشد، به این کتاب ضمیمه شده است.
آن چنان که در مقدمۀ کتاب آمده است شروع تالیف آن از سال
۱۳۲۲ ق بوده است ولی از بحث
خیار حیوان عبارت «قدس سره» و نظائر آن پس از نام پدر بزرگوار ایشان دیده می‌شود که نشان از وفات وی دارد. (صفحۀ ۳۴).
قسمت اول کتاب که صرفا در مورد
خیارات می‌باشد در ۲۹ شعبان المعظم سال ۱۳۲۳
ق پایان یافته است و قسمت دوم آن که از بحث
ارش تا
احکام قبض را در بر دارد در ۱۶ صفر سال ۱۳۲۴
ق به پایان رسیده است. مؤلف در حالی به تالیف این کتاب اشتغال داشته که مشکلات قرض و بدهی‌هایی که داشته و همین طور رحلت پدر بزرگوار ایشان، مشکلات زیادی را برای او ایجاد نموده که در پایان کتاب هایش به آن اشاره نموده است. وی در پایان کتاب خیارات این گونه می‌نویسد: انتهی الحال بی الی هنا مع ضیع الحال و اختلال الخیال بسبب عوارض الدهر الحوان التی اعظمها فقد الابوین «قدس سرهما» و کثرة الدین فمن وجد فیه خللا فلیصلحه قربة الی الله و لیعذرنی لانی کنت و الحمد لله تعالی علی کل حال و لو کان غیری علیها الحل و عجز عن تحریر صفحة واحدة.
هم چنان که در «
الذریعة » جلد ۲۴ صفحۀ ۴۰۸ و کتاب «مقدمه‌ای بر فقه شیعه» صفحۀ ۳۴۵ آمده است این کتاب اولین بار در سال ۱۳۴۵
ق در چاپخانۀ رضویه در
نجف اشرف چاپ شده است.
کتاب موجود از روی همان نسخۀ چاپی و توسط انتشارات مجمع الذخائر الاسلامیة در
قم در حدود سال ۱۳۵۰
ق تجدید چاپ شده است.
در چاپ کتاب موجود از نسخۀ اصلی به خط مؤلف نسخه برداری شده است. نسخۀ چاپی کتاب خیارات به خط احمد بن شیخ محمد حسین در سال ۱۳۴۴
ق و قسمت القلائد الثمانیة در سال ۱۳۴۵
ق نوشته شده است. علت تالیف این کتاب به درخواست پدر مؤلف، محمد حسن مامقانی تالیف شده است. وی در خطبۀ کتاب در این مورد می‌نویسد: پس از پایان یافتن مبحث خیارات از کتاب «منتهی مقاصد الانام فی نکت شرائع الاسلام» (منتهی المقاصد)، در سال ۱۳۱۶
ق، زمانی که همراه پدرم در سال
۱۳۲۲ ق در خراسان بودیم، بعضی از علمای خراسان از پدرم خواستند که کتاب غایة الآمال را تکمیل نموده و مبحث خیارات را نیز مانند
مکاسب محرمه و
بیع بطور کامل شرح بزند. پدرم به دلیل کثرت اشتغالات عذرخواهی کرده، ولی از من با تاکید خواست که به همان سبک که در غایة الآمال وی کتاب المکاسب شیخ شرح زده شده من نیز قسمت خیارات را شرح بزنم. من نیز پس از بازگشتم تا آنجا که در توانم بود امر ایشان را اطاعت نمودم.
مباحث کتاب خیارات در دو قسمت مطرح شده است.
قسمت اول صرفا مباحث مربوط به خیارات است.
قسمت دوم از مبحث ارش تا آخر احکام قبض می‌باشد.
در قسمت خیارات نظیر مکاسب شیخ اعظم مباحث تعریف خیار، اقسام خیار (مجلس، حیوان، شرط، غبن، تاخیر، رؤیت، عیب) مطرح شده است.
در قسمت دوم مباحث ارش، شروط، اقسام نذر، شرط صحیح و فاسد، احکام خیار، نقد و نسیه، قبض آورده شده است. قابل ذکر است که اگر چه مبحث شروط باید در بحث خیار شرط مطرح بشود اما مؤلف به پیروی از شیخ اعظم آن را به صورت جداگانه و مستقل مطرح نموده و در مورد علت این کار می‌نویسد: لما کان ثبوت الخیار بتخلف الشرط متوقعا علی فهم حقیقة الشرط و شروط صحته و کان الکلام فی ذلک مطولا عدل عما جری علیه الی هنا من تعداد الخیارات الی جعل الکلام فی الشروط مستقلا و ذکر ثبوت الخیار بتخلفه فی عداد احکامه.
بحث
نذر و اقسام آن را نیز مؤلف مستقلا مطرح نموده و می‌نویسد: لما کان من المسائل العویصة و الفروع المشکلة مسالة نذر الشیجة و الغایة و قد ابتنی علیها فروع کثیرة فی ابواب الفقه و کان تعرض لها الشیخ الوالد العلامة انار الله برهانه فی غایة الآمال و لم یستوف المقال فیها حق الاستیفاء لزمنا استیفاء المقال هنا مراعاة لما علیه وضع الکتاب من کونه تکملة لغایة الآمال و ان کان خارجا عن وضع التحشیة.
همان طور که قبلا گفته شد از بارزترین خصوصیات کتاب طرح نظریات پدر بزرگوار مؤلف از غایة الآمال و نقد و یا تایید این نظریات می‌باشد که در این کتاب با احترامی خاص از ایشان یاد نموده و با عبارت‌هایی همچون «ادام الله تعالی ظلاله»، «جعلنی الله فدائه»، «روحی فداه»، «اعلی الله مقره و مقامه» پس از اسامی ایشان یاد می‌کند.
از دیگر خصوصیات کتاب طرح مفصل تمام نظریات یا اکثر نظریات فقهای عظام و بررسی آنان می‌باشد که در کمتر حاشیه‌ای بر مکاسب این تتبع وسیع دیده می‌شود. به عنوان نمونه در صفحۀ ۴۵ نام حدود ۳۴ نفر از فقهای بزرگ و تالیفات آنان در سه سطر ذکر شده است: هو خیرة یه و ط و ئر و الغنیة و یع و فع و کرة و عد و شاد و الایضاح و اللمعة و التنقیح و مع صد و مجمع الفائدة و الکفایة و الوسائل و الهدایة و الریاض و ئق و المصابیح و محکی المقنعة و المراسم و الوسیلة و یر و فقه القرآن للراوندی و کشف الرموز و التبصرة و لف و شرح شاد لفخر و تعلیق شاد للکرکی و ایضاح فع للقطیفی و المیسیة و س و غیرها.
همراه با این استقراء تام، مؤلف به نظریات بزرگان از
فقها در کتاب‌های مختلف آنان احاطه داشته و گاهی یک مساله را از کتب مختلف آنان ذکر نموده است. از آنجایی که مؤلف قبل از تالیف این کتاب، کتاب با ارزش «منتهی مقاصد الانام فی نکت شرائع الاسلام» را در باب‌های مختلف اقتصادی تالیف نموده است در این کتاب تفصیل مطالب آن را به کتاب‌های
وقف ، خیارات،
قضاء ،
نکاح متعه و
عاریه ارجاع داده است.
به دلیل تخصص وی در
علم رجال و تالیف کتب ارزشمندی همچون «تنقیح المقال فی علم الرجال» در این کتاب مباحث ارزشمند و مفصلی از علم رجال دیده می‌شود. به عنوان نمونه در مورد صاحب رجال برقی می‌نویسد: و هو مشترک بین ثلثة محمد بن خالد و اخیه الحسن و ابنه احمد و الکل ثقاة علی قول الشیخ و لکن النجاشی ضعف محمدا و قال ابن الغضائری حدیثه یعرف و ینکر و یروی عن الضعفاء... (صفحۀ ۱۵۱ سطر ۱۶).
یکی از ویژگی‌های منحصر بفرد کتاب، بیان اصطلاحاتی است که در رابطه با نام فقهای بزرگ در کتب فقهی معتبر استعمال می‌شود که به عنوان نمونه به چند مورد اشاره می‌شود. اولین اصطلاح مربوط به افراد منتسب به شام است، وی در صفحۀ ۴۵ می‌نویسد: قد اصطلحوا علی التعبیر بالشامیین بالتثنیة عن الحلبی و القاضی و بالشامیین الثلاثة عنهما مع الشهید و بالاربعة عنهم مع الکرکی و بالخمسة عنهم مع الشهید الثانی و بالستة عنهم مع ابی الحسن صاحب المدارک. و بالسبعة عنهم مع صاحب المعالم و بالثمانیة عنهم مع العلائی بن الکرکی و بالتسعة عنهم مع البهائی و بالعشرة عنهم مع الشیخ حسین والد البهائی و بالاحد عشر عنهم مع المیسی و بالاثنی عشر عنهم مع شیخ محمد بن صاحب المعاد فاحفظ هذه الاصطلاحات تنفعک.
اصطلاح دیگر در مورد افراد منسوب به حلب است که در همان صفحۀ ۴۵ آمده است: انما اصطلحوا فی الحلی بصیغة الجمع فیطلق الحلیان علی ابن ادریس و المحقق و الحلیون الثلاثة علیهما مع العلامة و الاربعة علیهم مع الفخر و الخمسة علیهم مع ابن سعید و الستة علیهم مع السیوری المقداد و السبعة علیهم مع ابی العباس بن فهد و الثمانیة علیهم مع ابن القطان و التسعة علیهم مع العمیدی و العشرة علیهم مع والد العلامة و الاحد عشر مع ابن طاوس و الاثنی عشر علیهم مع ابن سعید الاکبر جد المحقق.
این کتاب مجموعه‌ای از بررسی و نقد عالمانه و نظریات جدید و ابتکارات مؤلف می‌باشد که در این مختصر به بعضی از آنها اشاره می‌شود:
وی در مورد نبودن ضابط جامع در کلمات فقهاء در مورد تفاوت حق و
حکم می‌نویسد: قد کثر الکلام من المحققین فی الفرق بین الحق و الحکم لکنهم لم یاتوا بضابط عاسم المادة الاشکال یرجع الیه فی تشخیص الصغریات.
سپس در ادامه نظر خود را این گونه بیان می‌کنند: اقول لا ریب فی ان الحق و الحکم مجعولان للشارع الا ان الحق مرتبة ضعیفة من الملک لوحظ فی جعله الشخص بحیث لا قوام له بدونه و الحکم لم یلحظ فی جعله الشخص و لذا الاول یورث و یسقط دون الثانی.
در بحث
عقد فضولی ، وی اجازه را
کاشف حقیقی می‌داند و در بحث
خیار مجلس می‌نویسد: نعم بناءا علی المختار من کون الاجازة کاشفة کشفا حقیقیا کما یدل علیه الخبر الوارد فی تزویج الصغیرین یلزم ثبوت الخیار للفضولیین ان لحقت الاجازة.
در کتاب «نهایة المقال» نام بسیاری از تالیفات فقهی و مؤلفین آن به صورت رمز و با یک یا چند کلمه ذکر شده است که برای استفادۀ بیشتر خوانندگان به بعضی از آنها اشاره می‌شود:
ف: الخلاف، تالیف شیخ طوسی (م ۴۶۰
ق)؛
ط: المبسوط، تالیف شیخ طوسی؛
یب: تهذیب الکلام، تالیف شیخ طوسی؛
یع: شرایع الاسلام، تالیف
محقق حلی (م ۶۷۶
ق)؛
فع: النافع فی مختصر شرایع الاسلام، تالیف محقق حلی؛
تلخیص ف: تلخیص الخلاف، تالیف شیخ مفلح صیمری بحرانی (م ۹۰۰
ق)؛
الجامع: جامع الشرایع، تالیف یحیی بن سعید حلی (م ۶۹۰
ق)؛
عد: قواعد الاحکام، تالیف
علامۀ حلی (م ۷۲۶
ق)؛
شاد: ارشاد الاذهان الی احکام الایمان، تالیف علامۀ حلی؛
کرة: تذکرة الفقهاء، تالیف علامۀ حلی؛
لف: مختلف الشیعة، تالیف علامۀ حلی؛
یر: تحریر الاحکام، تالیف علامۀ حلی؛
ئر: السرائر، تالیف ابن ادریس (م ۵۹۸
ق)؛
ضه: الروضة البهیة، تالیف
شهید اول (م ۷۸۶
ق)؛
لک: مسالک الافهام، تالیف شهید دوم (م ۹۶۶
ق)؛
س: الدروس، تالیف شهید اول (م ۷۸۶
ق)؛
ایضاح فع: ایضاح النافع فی شرح النافع، تالیف شیخ ابراهیم قطیفی (م ۹۴۵
ق)؛
مع صد: جامع المقاصد، تالیف
محقق کرکی (م ۹۴۰
ق)؛
المیسیة: کتاب المیسیة، تالیف شیخ علی بن عبد العالی عاملی (م ۹۳۳
ق)؛
شرح صیغ العقود، تالیف محقق کرکی؛
تعلیق شاد: حاشیه بر ارشاد الاذهان، تالیف شیخ علی بن حسین کرکی (م ۹۴۰
ق)؛
المقتصر: المقتصر من شرح المختصر، تالیف
ابن فهد حلی (م ۸۱۶
ق)؛
المصابیح: المصابیح فی الفقه، تالیف سید محمد بن سید علی طباطبایی (م ۱۲۴۲
ق)؛
المستند: مستند الشیعة، تالیف
ملا احمد نراقی (م ۱۲۴۴
ق)؛
المصابیح: المصابیح فی شرح المفاتیح، تالیف
وحید بهبهانی (م ۱۲۰۶
ق)؛
تعلیق اللمعة: کتاب الخیارات، شرح بر لمعۀ دمشقیه، تالیف شیخ علی بن جعفر
کاشف الغطاء (م ۱۲۵۳
ق).
نرم افزار جامع فقه اهل بیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
