نمونه بینات در شأن نزول آیات (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
نام کتاب «نمونه بینات در
شان نزول آیات» و نام کامل آن «نمونه بینات در شان نزول آیات از نظر
شیخ طوسی و سایر مفسرین خاصه و
عامه اهل سنت» می‌باشد که در اصل برای
کنگره هزاره شیخ طوسی در
دانشگاه فردوسی مشهد تهیه شده است.
کتاب حاضر چکیده آراء و عقاید دانشمندان متاخر و متقدم
اهل سنت و شیعه است که توسط مؤلف تحقیق و جمع آوری شده است و برای این کار تفاسیر فراوان و کتب
اسباب نزول را کاویده است. این کتاب یکی از کتب جامع درباره اسباب نزول همه آیات به زبان فارسی است، و خلاء این موضوع با این اثر تا حدی برطرف گردید.
ایشان در بیان کلی از روش خود در مقدمه می‌نویسد: «ما اینک تمامی آیات و سوری که دارای شان نزول است، خواه از نظر مفسرین و علمای عامه و خواه از نظر مفسرین و علماء خاصه، و خواه از نظر هر دو فرقه که ممکن است درباره شان نزولی دارای عقیده واحد باشند (چنانکه در بیشتر آیات یک چنین عقیده واحدی به چشم می‌خورد) ذکر نموده و آیات و سوری را که شیخ بزرگوار ما، بدان اشارت نموده‌اند با علامت مخصوص «طوسی» در جنب هر آیه ذکر کرده، و اگر دیگران از علماء و مفسرین عامه و خاصه دارای عقیده‌ای باشند، خواه موافق و خواه مخالف در پاورقی به ذکر آن پرداخته‌ایم، و شان نزول آیاتی که دارای چنین علامت مخصوص نباشد از سایر مفسرین خاصه یا عامه است، که مستند آن نیز در پاورقی مذکور گردیده است، و اگر احیانا در اینگونه آیات شیخ ما دارای عقیده و آرائی باشند و یا اینکه مطالبی که دیگران به عنوان شان نزول در آیات ذکر نموده، شیخ هم آن را متذکر گردیده، ولی به عنوان شان نزول نیاورده، بدان هم اشارت نموده و ذکر کرده‌ایم، ناگفته نماند که در پاره‌ای از مراتب توضیحات و تذکراتی که به بعضی از مفسران عامه یا خاصه که کوشیده‌اند،
تعصبات مذهبی را درباره بعضی از شان نزول آیات بر ذکر حقایق
ترجیح دهند، داده شده و سعی گردیده که با ذکر دلائل و براهین، مورد شان نزول مزبور، خارج از
تعصب مذهبی بررسی و روشن گردد» مؤلف ترتیب شان نزول استخراجی شیخ، که طبق ترتیب سور و آیات است، حفظ نموده، در هر مورد شان نزول را، با ذکر آیه یا فراز مورد بحث آغاز می‌کند، تتمه آیه و ترجمه‌ای از آیه را در پاورقی ارائه می‌دهد.
از جهت
مسند بودن
روایات و آثار و شان نزول، بنای شیخ طوسی و به تبع مؤلف کتاب ذکر
اسناد نبوده است. گاهی اوقات اقدام به آوردن سند کرده است. مانند آیه ۱۴ و ۱۹ سوره بقره
گاهی (اغلب) بدون سند، موارد را ذکر می‌کند مانند آیه ۱۳ سوره بقره
در اینگونه موارد بعض اوقات فقط قائل را بیان می‌کند مثلا می‌فرماید: «از
ابن عباس نقل می‌شود» یا «از ابن
مسعود و ابن عباس چنین روایت می‌شود». یا می‌فرماید: «اصحاب ما از
امام محمد باقر علیه‌السّلام چنین نقل کرده‌اند: » یا می‌گوید: «از طریق کلبی از ابو صالح او از ابن عباس...
شان نزول را مؤلف تماما در پاورقی ذکر می‌کند و تا حدودی نقیصه بالا رفع می‌شود. از جهت اختصار و تفصیل، می‌توان گفت که: شیخ طوسی بیشتر روش اجمال را طی نموده است و حتی گاهی اوقات با تصریح به بی فایده بودن، از ذکر نام اشخاص هم امتناع می‌نماید مانند آیه ۸ سوره بقره ن
می‌گوید: «ابن عباس این موضوع را متذکر شده و از آنها نیز نام برده است، ولی ما از آنان نام نمی‌بریم، زیرا بی فایده است. گاهی نیز روش تفصیل را برگزیده است (که موارد آن کمتر از بخش اول است) مانند آیه ۹۷ سوره بقره
آیه ۱۲۵
اما مؤلف کتاب در بعض موارد اجمال و اختصار شیخ را با نقل از منابع دیگر، در پاورقی تقریبا جبران نموده است. از جمله آیات ۷۶ و ۸۹ سوره بقره
بنابراین در کل می‌توان مجموعه کتاب را (از متن و پاورقی) می‌توان از مواردی به حساب آورد که به شیوه‌ای تقریبا معتدل (نه اجمال و نه تفصیل زیاد)، عمل کرده است.
در مورد کیفیت نقل
اسباب نزول از جهت گزارش و تحلیل، کتاب موجود را می‌توان در زمره کتب گزارشی قلمداد کرد. ضمن تحلیل در بعض موارد جزیی از طرف شیخ، اما در کل به شیوه گزارشی صرف به مقوله شان نزول پرداخته است.
در نقل شان نزول در مواردی قابل توجه، به اقوال مختلف اشاره دارد، اما کمتر به نقد اقوال دیگر می‌پردازد و فقط، اقوال را نقل می‌نماید، مانند آیه
ام تریدون ان تسالوا رسولکم کما سئل موسی من قبل (بقره:۱۰۸)شیخ می‌نویسد: درباره سبب نزول آیه اقوال مختلف ذکر شده است. که ۵ قول را ذکر می‌نماید.
در موارد کمی نیز به ترجیح قولی از اقوال می‌پردازد. مانند آیه
آیه استعینوا بالصبر و الصلاة و انها لکبیرة الا علی الخاشعین(بقره:۴۵) می‌نویسد: جبایی گوید: این آیه برای مسلمین نازل شده نه از برای اهل کتاب، طبری و رمانی گویند: خطاب به
اهل کتاب است و شامل مؤمنین هم می‌گردد ولی اقوی آن است که خطاب به جمیع مکلفین باشد، زیرا دلیلی بر تخصیص آن نداریم، بلکه آیه اقتضای عموم دارد.
مؤلف کتاب گاهی اوقات شان نزولی را که مرحوم شیخ نقل می‌نماید، به نقد می‌کشد، مانند
آیه ۸۳ سوره بقره و آیه ۸۵ بقره
در ذیل آیه ۸۳ شیخ می‌فرماید: «از
امام صادق علیه‌السّلام نقل نمایند که این قسمت از آیه و قولوا للناس حسنادرباره
اهل ذمه نازل گردیده بود، سپس به آیه و قاتلوا الذین لا یؤمنون بالله و الیوم الآخر
نسخ گردیده است». مؤلف در پاورقی می‌گوید: «چنانکه می‌دانیم، نسخ در قرآن، اگر وجود داشته باشد، اختصاص به
احکام دارد، نه اخلاقیات و مواعظ، بنابراین به روایت نسخ مذکور در آیه نمی‌توان اطمینان حاصل کرد، چنانکه در کتاب بیان احکام و موضوع نسخ، ترجمه
ناسخ و
منسوخ، شهاب الدین بحرانی متذکر شدیم».
البته این موارد (نقد مؤلف) محدود و کم می‌باشند.
از جمله موارد نقل، نقد مؤلف به مطالب موهونی است که خود در متن از دیگران نقل می‌کند. مانند: آیه ۱۱۹ سوره بقره
: انا ارسلناک بالحق بشیرا و نذیرا و لا تسئل عن اصحاب الجحیم از محمد
بن کعب القراظی و نیز از طریق ابن جریج از داود
بن ابی عاصم نقل نمایند که وی چنین روایت کرده که: رسول خدا « صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم » فرمود کجایند پدر و مادرم؟ سپس در قبال گفتار پیامبر این آیه نازل گردید.» در پاورقی این روایت
مرسل را که طبری و
عبد الرزاق نقل کرده‌اند، قبول نمی‌کند و می‌فرماید: باید دانست که پدر و مادر و بلکه آباء و اجداد رسول خدا « صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم » بر دین حق زمان خود بوده و از عقاید شرک و پلیدی آن مبرا و دور بوده‌اند و آنان یا بر دین مسیح بودند و یا بر سنت
ابراهیم خلیل که خود رسول خدا قبل از بعثت به آن اعتقاد داشته، معتقد بودند، بنابراین اخبار وارده، در تفسیر
عبد الرزاق و
تفسیر طبری چندان دارای پایه و اساس درستی نیست و...
از جمله مطالبی که مؤلف محترم در پاورقی به آن پرداخته، شرح حال مختصر بعضی از
صحابه و
تابعین مفسر می‌باشد. به عنوان نمونه:
عبدالله بن عباس در صفحه ۲،
قتاده و
عکرمه در
،ابو محمد اسماعیل
بن عبد الرحمن کوفی از تابعین صفحه ۶ ابو العالیة، رفع
بن مهران از تابعین
مجاهد صفحه ۵،حسن بصری صفحه ۲۸، عطاء
بن ابی رباح صفحه ۵۰.
تعداد آیاتی که شان نزول آنها ذکر شده است
مؤلف در مقدمه می‌نویسد: «توجه به این نکته قابل اهمیت است که، تمامی شان نزول مذکور در این کتاب در هیچیک از تفاسیر هر دو فرقه (خاصه و عامه) چه از متقدمین و چه از متاخرین، به تمام و کمال یافت نخواهد شد، چه آنکه از ۱۲۴۰ (هزار و دویست و چهل) آیه که دارای شان نزول بوده و در این مجموعه به ذکر آن پرداخته‌ایم در
تفسیر تبیان شیخ طوسی، فقط ذکر شان نزول ۴۳۶ (چهار صد و سی و شش) آیه، آمده است و بقیه، یادآوری نشده و این عدم یادآوری یا به خاطر آن بوده که شیخ معتقد به شان نزول آن آیات، نبوده و یا ممکن است، برخی از آیاتی که دارای شان نزول بوده، شیخ از قلم انداخته، و یا اینکه موضوعی که دیگران به عنوان شان نزول، ذکر نموده‌اند، شیخ هم متذکر شده، ولی به عنوان شان نزول نیاورده است، چنانکه در سایر تفاسیر فریقین، این موضوعات نیز به چشم می‌خورد».
آماری که مؤلف در مطلب بالا، ارائه می‌دهد، میزان شان نزول به توجه به تعداد آیات است و در واقع آمار تعداد آیات است، با توجه به اینکه در بعضی آیات، بیش از یک شان نزول ذکر شده است، تعداد روایات (به معنای اعم که شامل روایت از معصوم علیه‌السّلام و نقل از صحابه و تابعین گردد.) بیش از مقدار آیات خواهد بود.
فصلنامه پژوهشهای قرآنی شماره ۱ بهار ۱۳۷۴ صفحه ۲۴۱ تا ۲۴۷ تحت عنوان، «بررسی آماری اسباب نزول» ضمن بحثی اجمالی، آمار روایات شان نزول را در ۱۲ تفسیر معروف، به شرح ذیل ارائه داده است:
تفسیر فی ظلال القرآن ۱۰۳ مورد
تفسیر فخر رازی ۱۶۶ مورد
تفسیر المنار ۱۷۷ مورد
تفسیر نمونه ۲۵۹ مورد
تفسیر طبری ۲۶۲ مورد
تفسیر المیزان ۲۷۳ مورد
تفسیر ابن کثیر ۲۷۴ مورد
تفسیر کشاف ۲۸۳ مورد
تفسیر الفرقان ۲۸۸ مورد
تفسیر ابو الفتوح رازی ۳۲۳ مورد
تفسیر روح المعانی ۶۷۳ مورد
با توجه به این آمار و رقمی که مؤلف از آیات داده (۱۲۴۰ آیه)، می‌توان نتیجه گرفت که، تعداد موارد شان نزول نقل شده در کتاب نمونه بینات، به مراتب بیش از روایاتی است که تفسیر
روح المعانی (دارای بیشترین موارد اسباب نزول از بین ۱۲ تفسیر یاد شده) نقل نموده است و این حاکی از تتبعی است که مؤلف محترم در منابع مختلف تفسیری، روایی، تاریخی و... (که به فرموده خود ایشان قریب به ۲۰۰ کتاب بوده است)، داشته و بدون شک، شایسته تقدیر و تشکر خواهد بود، گر چه شیوه نقد و تحلیل، کمتر در این اثر، نمودار گشته است.
با توجه به اینکه محور اصلی کتاب نمونه بینات، اسباب نزول تفسیر تبیان شیخ طوسی می‌باشد به این بهانه، نیم نگاهی به اسباب نزول شیخ در تکمیل اشارات قبل خواهیم داشت.
۱- اسباب نزول در کنار دیگر مباحث، جایگاه شایسته‌ای را احراز نموده است، درخشش
روایات معصومین «علیهم السلام» نیز در این زمینه، آشکارا جلب نظر می‌کند. روش مفسر (شیخ طوسی «ره») بدینگونه است که با وجود تناقضات و چند گونگی در نقلها و اجتهادی بودن پاره‌ای از گفته‌های
صحابه و
تابعین به گزیده‌ای از این دسته منقولات، اشاره می‌کند. موارد تصریح به قبول یا رد آنها بسیار نادر است. لیکن از گونه طرح آنها هویداست که سبب نزولی مورد پذیرش ایشان است که اگر به آیه مورد بحث عرضه شود، با توجه به قرائن موجود، در اطراف آیه و نیز
سیاق روایت، با آن سازگار و یک آهنگ باشد، از این جهت می‌توان آن را پذیرفت.
ذکر اختلاف اقوال مفسرین در سبب نزول آیات، کم و بیش در تبیان به چشم می‌خورد، لیکن تبلور شایان احادیث ائمه علیهم‌السّلام (به ویژه باقرین علیهما السلام) در مبحث اسباب نزول جلوه گر است و شیخ در موارد بسیاری از این گروه روایات، در تبیین شان و فضیلت والای
ولایت و
عصمت بهره وافی گرفته است.
۲- گاهی نادرستی روایات نزول را چون مغایر با دیدگاه فقهی
امامیه ، می‌داند، آن را مطرود و مردود می‌خواند. ذیل آیه ۲۳۲ سوره بقره صفحه ۸۹- ۹۰ نمونه بینات، دو شان نزول برای آیه و اذا طلقتم النساء... ذکر می‌کند، حسن و قتاده گفته‌اند در شان معقل
بن یسار است، پس از آنکه خواهرش
طلاق گرفت و خواست مجددا با شوهرش ازدواج کند، مانع وی گردید، در پی آن آیه نازل شد. سدی هم گفته، در شان جابر
بن عبدالله است که مانع رجوع دختر عمویش جهت ازدواج مجدد گردید، سپس آیه نازل شد. شیخ می‌فرماید: هر دو وجه بنا بر مذهب ما صحیح نیست، زیرا برادر و پسر عمو، نزد ما، حق اعمال
ولایت و سرپرستی نداشته‌اند، بلکه در این موارد زن، خود، ولی خویشتن بود، و منع آن دو، تاثیری در تصمیم زن ندارد. و این آیه را باید حمل بر مطلقین (طلاق دهندگان) نمود.
۳- شیخ با استفاده از سبب نزول پاره‌ای از آیات و قرائن آن، استطرادهایی را بیان می‌دارد و به بیان فضائل اهل بیت و دفاع از حقانیت ایشان می‌پردازد. به عنوان نمونه می‌توان از آیه ۵۴ سوره مائده در صفحه ۲۹۲ نمونه بینات و جلد ۳ ص۵۵۵- ۵۵۶ تفسیر تبیان، یاد کرد که ضمن بیان چهار وجه در اسباب نزول آیه، به تبیین نظر مختار پرداخته برای رد اقوال دیگر، قلم به ذکر فضائل علی علیه السلام، روان می‌نماید.
۴- از جمله مسائلی که در باب اسباب نزول، از دیر باز میان دانشمندان
علم اصول مورد بحث بوده، این است که: «آیا اعتبار در
عموم لفظ است یا در خصوص سبب نزول؟ یا به عبارت دیگر، آیا خاص بودن
سبب نزول در صورتی که تعبیر آیه
عام باشد، موجب
تخصیص حکم آن به مورد نزول می‌شود، یا اینکه تعبیر عام، معتبر است و می‌توان آن را به موارد و پیشامدهای مشابه،
تعمیم داد؟ در مواردی که سبب و لفظ هر دو خاصند، چطور؟
مرحوم شیخ، نظر مشهور را بر اعتبار
عموم لفظ اتخاذ کرده است، ولی به ندرت به این مطلب تصریح می‌کند.
ذیل سوره ممتحنه آیه ۱۰ بعد از مطرح کردن شان نزول، در بحث و لا تمسکوا بعصم الکوافرمی فرماید: این فراز بر عدم جواز
عقد کافر، دلالت دارد، خواه
ذمیه باشد یا
حربیه یا پرسش کننده بت، زیرا لفظ عام است و بر جمیع آنها دلالت دارد و نمی‌توان گفت: چون آیه در مورد
بت پرستان نازل شده، فقط همان مراد است، بلکه همه آنها مراد هستند، زیرا اعتبار به عموم لفظ است نه جزئی بودن سبب نزول.
و در آیه ۱۹۹ سوره آل عمران
نمونه بینات بعد از ذکر اختلاف اقوال در سبب نزول آیه قول مجاهد را که می‌گوید درباره هر یک از
اهل کتاب (
یهود و
نصاری) نازل شده است را، بدلیل اینکه عمومیت آیه، آن را تایید می‌کند، اولی می‌شمارد.
و در آیه ۳ سوره بقره می‌فرماید: «و هذا اقوی الوجوه لانه حمل علی عمومه» این قول که چهار آیه اول سوره در حق جمیع مؤمنین نازل شده، اقوی است زیرا، آیه در این صورت، حمل بر
عموم خود خواهد شد. و در
ذیل و مما رزقناهم ینفقون نیز می‌فرماید: اولی حمل آیه بر عموم آن می‌باشد.
ایشان می‌فرماید: «برای نوشتن این کتاب به حدود ۲۰۰ کتاب مراجعه کرده است». عمده منابعی که مورد استفاده قرار گرفته را به شرح ذیل می‌توان نام برد:
۱-
لباب النقول سیوطی
۲-
اسباب نزول واحدی
۳-
تفسیر مجمع البیان۴-
تفسیر طبری۵-
تفسیر ثعلبی۶-
کشف الاسرار۷-
تفسیر قمی۸-
تفسیر روض الجنان۹-
تفسیر گازر (جلاء الاذهان و جلاء الاحزان)
۱۰-
تفسیر عبد الرزاق ،
۱۱-
تفسیر ابن مردویه۱۲-
تفسیر ابن منذر۱۳-
تفسیر عیاشی۱۴-
تفسیر ثعالبی۱۵-
تفسیر قاضی عبد الجبار معتزلی
۱۶-
تفسیر البرهان۱۷-
تفسیر ابن ابی حاتم۱۸-
تفسیر ابن مسعود۱۹- ابن عساکر
۲۰-
اختصاص شیخ مفید۲۱-
الفرائض از ابن حبان
۲۲-
صحاح سته اهل سنت
۲۳-
دلائل النبوة بیهقی۲۴-
البعث بیهقی
۲۵-
مسند ابو یعلی۲۶- فضائل امیرالمؤمنین از موفق
بن احمد از علمای عامه
۲۷-
مستدرک حاکم۲۸- المناقب از ابن مغازلی شافعی
۲۹-
طبقات ابن سعد۳۰-
مصباح الانوار شیخ
۳۱-
هواتف الجان از خرائطی
۳۲-
تاریخ خطیب۳۳-
تفسیر طبرانی۳۴-
نهج البیان از شیبانی
۳۵-
العظمة از ابو الشیخ
۳۶-
المصنف از
عبد الرزاق [[
۳۷-]] تفسیر اسحق
بن راهویة
۳۸- دلائل ابو نعیم
۳۹-
فتح الباری ابن حجر
۴۰-
رجال کشی۴۱- تفسیر
عبد الغنی
بن سعید ثقفی۴۲- امالی
شیخ طوسی۴۳- امالی
شیخ مفید۴۴-
شعب الایمان بیهقی
۴۵-
روضة الواعظین۴۶-
النبوة از
ابن بابویه۴۷-
مناقب ابن شهر آشوب۴۸-
تفسیر ابو حمزه ثمالی۴۹-
مقاتل الطالبین۵۰- مغازی اموی
۵۱- سنن
سعید بن منصور
۵۲-
کامل الزیارات جعفر بن محمد بن قولویه۵۳- مجالس شیخ طوسی
۵۴- الاوسط از طبرانی
۵۵-
تفسیر قشیری
کتاب نمونه بینات از طرف انتشارات اسلامی تهران در سال ۱۳۵۰ هجری شمسی از زیر چاپ بیرون آمد و تا سال ۱۳۶۱ برای چهارمین بار تجدید چاپ گردید.
مؤلف ضمن مقدمه‌ای، از سبب تالیف کتاب ذکری به میان آورده، شرح مختصری از حالات شیخ طوسی و شناختن شان نزول نیز عنوانهای دیگر مطالب مقدمه کتاب می‌باشد.
در پایان کتاب فهرستهایی ارائه شده است:
۱- فهرست تعداد شان نزول آیات از نظر شیخ طوسی و سایرین به تفکیک.
۲- فهرست آیات درباره افراد، اشخاص و طوایف به ترتیب سور قرآن
۳- فهرست آیات به ترتیب حروف الفبا
۴- فهرست مطالب به تفکیک آیات احکام- اخلاقیات، سؤالات- حکایت و داستان و مثل (حوادث و اتفاقیات) - غزوات و سرایا (جنگها) - مؤمنین- مسیحیان- یهودیان- مشرکین- منافقین- منفردین.
۵- منابع و مآخذ کتاب نمونه بینات به ترتیب حروف الفبا
۶- لیستی از سایر تالیفات مؤلف
۱- مقدمه کتاب نمونه بینات
۲- پژوهشنامه قرآن و قرآن پژوهی به کوشش
بهاء الدین خرمشاهی انتشارات دوستان تهران ۱۳۷۷
۳-
تفسیر تبیان شیخ طوسی چاپ دار احیاء التراث العربی- بیروت لبنان در ده جلد.
۴- روش شیخ طوسی در تفسیر تبیان رساله کارشناسی ارشد آقای اکبر ایرانی قمی، چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی پاییز ۱۳۷۱
۵- فصلنامه پژوهشهای قرآنی دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم شماره ۱ بهار ۱۳۷۴
نرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
