نقش روحانیت در انقلاب
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
به جرئت می‌توان گفت که روحانیت در ساختار سیاسی و اجتماعی
ایران از
دوره صفویه به این سو، نقش مرجع و هدایت کننده داشته و تنها گروهی بوده است که توان به جنبش درآوردن توده‌ها را داشته است. یکی از دوره‌هایی که می‌توان نقش روحانیت را در جامعه بصورت آشکار دید، دوره شکل‌گیری، پیشبرد و پیروزی
انقلاب اسلامی ایران و تغییر حاکمیت در آن دوره می‌باشد.
نقش کاربردی روحانیت در شکل گیری، پیشبرد و پیروزی انقلاب اسلامی ایران، پررنگ‌تر از قبل به ظهور رسید و همگان اقتدار معنوی و سیاسی این قشر عظیم را بعینه مشاهده نمودند. از این روی می‌توان نقش روحانیت در انقلاب اسلامی را به شرح زیر توضیح داد.
در همه انقلاب‌ها نقش رهبری در ایجاد و تکوین خط جدید و به دنبال آن نظام سیاسی و اجتماعی جدید، انکار ناپذیر است. اما این نقش در بعضی از انقلاب‌ها مانند
انقلاب اسلامی ایران قابل ملاحظه‌تر به نظر می‌رسد.
بی گمان سرآغاز نهضت مردمی ایران بر ضد حکومت شاهنشاهی از سال ۱۳۴۰ به دنبال
لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی محسوب می‌گردد.
نقش رهبری تعیین کننده یک روحانی آگاه به نام
امام خمینی (رحمه‌الله‌علیه) نشان دهنده عظمت جایگاه علماء و نخبگان روحانی در بین عوام و خواص است.
امام (رحمه‌الله‌علیه) به عنوان یک مرجع مسلم تقلید هدایت و راهبری نهضت عظیم اسلامی ملت ایران را به عهده گرفت و این هدایت را با پیروزی انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ و تثبیت نظام جمهوری اسلامی تکمیل نمود.
در دوران تبعید ۱۵ ساله او از وطن، هر چند نقش حضور او کم‌رنگ‌تر از قبل جلوه می‌کرد، اما با این حال هیچگاه از خاطره‌ها محو نشد. هر از چند گاهی با سخنرانی‌ها و اعلامیه‌های شورانگیز خود، مردم را به ادامه روند نهضت دلگرم تر می‌نمود. از این گذشته، شاگردان و مریدان روحانی او به عنوان حلقه واسطه، ارتباط امام با ملت را حفظ کرده و در غیاب او، رهبری و هدایت نهضت در داخل
ایران را بر عهده گرفتند.
البته این عمل، پیامدهای سختی نیز به همراه داشت. دستگیری، شکنجه، آزار و اذیت و در نهایت، شهادت برخی از یاران صمیمی امام از سوی
رژیم دیکتاتوری پهلوی چالش‌هایی را متوجه رهبری روحانیت نمود. اما این چالش‌ها هرگز موجب ایستایی و رخوت رهبری آنان نشد، چرا که در بهمن ۱۳۵۷ رهبری چندین ساله نهضت مردم ایران توسط روحانیت آگاه موجب سقوط سلطنت ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی ایران شد.
در اغلب جنبش‌های توده‌ای ایران، علما و روحانیون نقش کلیدی در برانگیختن توده‌های مسلمان داشته‌اند.
واقعه رژی و ده‌ها رویداد دیگر، حکایت از این می‌کند که قدرت
مرجع تقلید در بسیج توده‌های مردم از هر کس دیگر بیشتر است.
بنابراین حس ناشی از اعتقاد دینی یکی از مهم‌ترین عوامل محرک توده‌هاست و مسلماً آن گروه اجتماعی می‌تواند در بسیج توده‌ها نقش مهم‌تری ایفا نماید که با اعتقادات و احساسات دینی مردم سر و کار داشته باشد که در ایران این گروه روحانیون بودند.
نقش روحانیت در سازماندهی و بسیج توده‌ها از راه‌های مختلف انجام می‌پذیرفت.
مسجد از دیر باز در زندگی مسلمانان نقش محوری و مؤثری داشته است. این مکان مقدس، در نظام اجتماعی مسلمانان فقط کارکرد مذهبی و عبادی نداشته است، بلکه مکانی عمومی برای تشکیل جلسات مهم برای مسائل حیاتی بوده است.
«
نیکی کدی» در این مورد معتقد است که: «طبقه وسیعی از تحصیل کرده‌ها، دانشجویان، طبقه سیاسی جدید و تهیدستان شهری تحت تاثیر و سازماندهی مساجد ستون فقرات سیاست نوین مردمی را فراهم ساختند.»
این گونه جاذبه‌ها در واقع تحت تاثیر روحانیون برجسته‌ای صورت می‌گرفت که جوان‌ها به آن اعتقاد و اعتماد داشتند. مانند
دکتر محمد مفتح در مسجد امیرالمومنین (علیه‌السّلام)، امیر آباد،
آیت‌الله سعیدی در مسجد موسی بن جعفر (علیه‌السّلام) و همین طور مساجدی مانند
هدایت، الجواد و
حسینیه ارشاد که توسط روحانیون برجسته‌ای مانند:
شهید‌هاشمی نژاد،
شهید مطهری،
آیت‌الله خامنه‌ای، آقای
رفسنجانی و... هدایت می‌شد.
مساجد همچنین عامل مهمی در تکثیر و ارسال پیام‌های رهبران انقلاب به پیروان در اقصی نقاط کشور بودند. از این گذشته، عمده‌ترین ابزار روحانیت برای رابطه با اقشار مختلف مردم مساجد و منابر بودند.
مقدمه هر بسیج سیاسی، شبکه‌های اطلاع رسانی برای سازماندهی نیروهای انقلابی است. روحانیت نیز از چند طریق به اطلاع رسانی و آگاهی مردم همت می‌گماشتند. این روش‌ها عبارت بودند از: سخنرانی‌ها، گفتگوها، اطلاعیه‌ها، اعلامیه‌ها، تلگراف‌ها، نوارها و... .
از جمله عواملی که روحانیت برای بسیج سیاسی در انقلاب اسلامی از آن به طور گسترده استفاده نمود، مراسم گوناگون مذهبی از قبیل دهه‌های
محرم و
صفر و اعیاد مذهبی بودند.
از این گذشته برخی از مراسم مذهبی دیگر مانند مراسم ختم و چهلم‌ها و... نیز بهترین مکان برای آگاهی و بسیج توده‌ها محسوب می‌گشت.
حتی جرقه اولین مخالفت‌ها نیز در مراسم ختم فرزند امام در سال ۱۳۵۶ زده شد. در واقع آخرین ضربه به رژیم در عاشورای سال ۱۳۵۷ زده شد. چنان که ۲ تا ۳ میلیون نفر در
تهران، ۷۰۰ هزار نفر در
مشهد و ۵۰۰ هزار نفر در
اصفهان راه پیمایی کردند.
ایدئولوژی‌ها ابزار اصلی بسیج سیاسی در انقلاب‌ها مطرح می‌شوند.
انقلاب اسلامی نیز مانند هر انقلاب دیگری دارای
ایدئولوژی خاص خود بود. ایدئولوژی فراگیر در حکم الگوی مبارزه دین بود و این ایدئولوژی بیش از هر عامل دیگری بر مذهب تشیع استوار بود.
آن بخش از علماء و روحانیون که از توانایی و سطح علمی و فقهی بالاتری برخوردار بودند، همراه امام، ایدئولوگ‌های اصلی انقلاب بودند هر چند روحانیون تنها افراد تدوین کننده ایدئولوژی اسلامی نبودند و برخی روشنفکران مذهبی نیز نقشی ایفاء نموده‌اند، اما با این حال نقش روحانیون جلوه دیگری داشت.
در این میان،
امام خمینی (رحمه‌الله‌علیه) به عنوان ایدئولوگ اصلی انقلاب اسلامی محسوب می‌شد. ایشان به عنوان رهبر اصلی انقلاب از عنصر آگاهی و اندیشه و برنامه‌ریزی مبارزه غافل نبوده. خود بیشترین تلاش را برای آگاهی بخشی به توده‌ها انجام داد.
عمده‌ترین فعالیت ایشان در این زمینه تدریس و تالیف
کتاب البیع و طرح بحث
ولایت فقیه و نیز تدریس و تالیف
کتاب ولایت فقیه در بهمن ۱۳۴۸ ه. ش. بود.
در این کتاب، همه کار ویژه‌های مربوط به ایدئولوژی انقلابی مطرح شده و راه مبارزه برای رسیدن به آن جامعه آرمانی مورد بررسی قرار گرفته است.
غیر از امام، می‌توان به سه روحانی برجسته دیگر اشاره نمود که به نوعی تئوریسین و ایدئولوگ انقلاب ـ بعد از امام ـ محسوب می‌شدند.
شهید مطهری،
شهید بهشتی و
شهید مفتح.
ائتلاف مردمی نیروهای مخالف، یکی از مهم‌ترین عوامل پیروزی انقلاب اسلامی محسوب می‌شد. این ائتلاف توسط روحانیت آگاه و در راس آن، امام خمینی (رحمه‌الله‌علیه) صورت پذیرفت. ایشان در پیام‌ها و اعلامیه‌های مختلف، همه نیروهای مخالف رژیم را به اتحاد و یک‌دلی دعوت می‌نمود.
به عنوان مثال در یکی از پیام‌ها تاکید می‌نماید که: «مخالفت‌ها را کنار بگذارید و با هم دوست باشید. همه با هم، هم قدم باشید... ما همه باید دست به هم بدهیم...»
نقش وحدت بخش این پیام‌ها در امکان ائتلافی فراگیر. میان مخالفین متعدد
رژیم تاثیر گذار بود. علاوه بر این پیام‌ها، سایر روحانیون نیز تا حد امکان، سعی در وحدت و همکاری با سایر نیروهای مبارز غیرروحانی داشتند.
مهندس
مهدی بازرگان اولین رییس دولت موقت پس از پیروزی انقلاب اسلامی معتقد بود فاتح اصلی انقلاب اسلامی روحانیت ایران بود. او می‌گوید: «روحانیت تشیع به رهبری قاطعانه و مدبرانه یکی از مراجع تقلید خود، به عنوان اسلام و برای اجرا و اشاعه آن با نیروی معتقدات عمیق ملت ایران و استفاده از سنن و سرمایه‌های عظیم شیعی و پس از تجربیات عدیده تاریخی به بزرگترین پیروزی حکومتی نایل آمده است تا آنجا که اگر انقلاب اسلامی ایران را انقلاب روحانی ایران بنامیم و همین واژه را در عناوین دیگر نظام به کار ببریم، دور از واقعیت نرفته‌ایم.»
حضرت
آیت‌الله خامنه‌ای نیز در این مورد می‌گویند: «نظام اسلامی به طبیعت خود، نظامی وابسته به علمای دین است و علمای دین هم از این حیث که در پدید آوردن این نظام، سهم وافر داشته‌اند و هم از این جهت که مردم درباره نظام به آن‌ها مراجعه می‌کنند و هم از این جهت که خود، از جهات مختلف و در مشاغل مختلف نظام مسئول‌اند، وظیفه سنگینی به عهده دارند.»
با توجه به این قول می‌توان این نظریه را پذیرفت که: حاکمیت قشر روحانی در تثبیت اسلامی بودن انقلاب و محکم کردن آن یا در ساز و کار تاسیس جمهوری اسلامی و کار فکری و نظری بر روی قانون اساسی نقش مهمی داشته است.
روحانیت، نقش راهبردی و اساس خود را در دوران پس از پیروزی انقلاب نیز حفظ کرد. چرا که انقلاب‌ها همیشه توام با غلیان احساسات توده‌های مردم است. در انقلاب‌ها، نهادها، سازمان‌ها و تشکلات سنتی جامعه که حامی و حافظ روابط اجتماعی‌اند فرو می‌پاشد و با توجه به جامعه آرمانی مد نظر انقلابیون، بسیاری از ساختارهای سنتی که ممکن است فوایدی هم داشته باشد دچار تزلزل شده، سازمان‌ها و نهادهای جدیدی با نیروهای تازه نفس، اما بی‌تجربه به وجود می‌آید که همه این عوامل مجموعاً جو جامعه را ناآرام و متشنج می‌کند.
یکی از مهم‌ترین کار ویژه‌های رهبران انقلابی در هر انقلاب، آرام نمودن جو جامعه برای سازندگی و اصلاح ساختارها به صورت قانونی، آرام و بدون هیاهوست. روحانیون نیز که یکی از شان‌های مهم و گروه‌های مرجع برای توده‌های مردم در حرکت توده‌ای بودند، نقش به سزایی در آرام سازی جو ملتهب جامعه داشته‌اند.
در نتیجه می‌توان گفت که نقش روحانیت در پیروزی
انقلاب شکوهمند اسلامی ملت ایران، تعیین کننده و راهبردی بوده است، نقش آنان را می‌توان در: ۱. رهبری ۲. بسیج توده‌ها ۳. تبیین و ترویج ایدئولوژی انقلاب اسلامی ۴. همبستگی میان نیروهای مخالف ۵. حضور موثر در بخش‌های مختلف نظام و انقلاب ۶. آرام سازی جو ملتهب جامعه پس از پیروزی انقلاب اسلامی و موارد کلی و عمومی مشابه جستجو کرد.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله«نقش روحانیت در انقلاب اسلامی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۰۶/۰۴
