نظام ایالات در دوره صفویه (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«نظام ایالات در دوره صفویه»، تالیف رهر برن با ترجمه کیکاوس جهانداری به
زبان فارسی درباره ایالات و وضع حکام در
دوره صفویه می‌باشد.
این کتاب یکی از مهم‌ترین منابع
دوره صفویه بوده و چنانکه خود مولف اشاره فرموده، در ضمن گزارش ایلات این دوره به اختلافات و کشمکش‌های بین روسای طوایف قزلباش و مقام
سلطنت اشاره شده است. مولف در کنار گزارش این اخبار، هدف خود را از نوشتن کتاب، بحث درباره تلاش پادشاهان برای قبضه قدرت به صورت مطلق و کوشش دربار برای تضعیف موقع حکام ایالات می‌باشد.
کتاب؛ شامل یک دیباچه و سه بخش می‌باشد و در پایان کتاب نیز به ماخذ و فهرست مطالب اشاره شده است. مطالب کتاب به صورت تحقیقی و با نثری ساده و روان نوشته شده است.
دیباچه کتاب از مولف تنها به چگونگی نوشتن کتاب پرداخته است. در بخش اول کتاب با نام «حکام ایالات مملکت» خود از بخش‌های متعددی تشکیل شده است.
الف- ملاحظات تاریخی- جغرافیایی: مولف بعد از اشاره به کمبود منابع در این دوره به غیر از سفرنامه‌ها و کتاب
تذکر الملوک، ایالات صفویه را به نوزده عدد تقسیم و هر کدام را نام و به ترتیب هر کدام را شرح می‌کند؛ همانند: شیروان، قرباغ، ایروان، آذربایجان، دیاربکر، کرمانشاهان و کلهر: «از سرزمینی که بین ایالات کردستان، لرستان و همدان واقع است و کرمانشاهان نامیده می‌شود، به ندرت در مآخذ ما ذکری به میان می‌آید.»
ب- مراتب، مناصب و عناوین: این بخش به چگونگی انتصاب و دارا شدن اشخاص مراتب و مناصب حکومتی پرداخته شده است؛ همانند: «متنفذترین امرا یعنی حکام ایالات بزرگ و مقتدرترین حکام درجه دوم همه خان و حکام کم اهمیت تر
سلطان بودند. بیگ به کسانی اطلاق می‌شد که در آینده می‌بایست به امیری برسند».
عناوینی؛ مانند خانلربیگی، بیگلربیگی، خان قورچی باشی،... در این بخش توضیح داده شده است.
ج- انتصابات: در این بخش به انتصابات و اینکه انتصاب حکام ایالات به دست
پادشاه و همواره با دست نوشته همراه بوده و بعضی مواقع نیز به یکی از صاحب منصابان درباری محول می‌شد، سخن به میان آمده است. حکام نواحی تحت حکومت هر ایالات به دست حکام همان ایالت صورت می‌گرفت.
د- کثیر المشاغل بودن: بعضی افراد دارای شغل‌های متعدد وبوده‌اند که به مواردی از آنها اشاره شده است.
ه- وابستگی‌های اجتماعی حکام: اخباری؛ همانند اینکه
شاه به استثنای والیان از نظر انتخاب حکام کاملا مستقل بودند و این که بیشتر حکام از سران طوایف قزلباش بودند. در این قسمت در جدولی بیگلربیگی‌های زمان شاه عباس اول، شاه صفوی و شاه عباس دوم بیان شده است. همچنین فهرست شاهزادگانی که در ایالات بوده‌اند، هم آورده شده است.
و- اختیارات حکام:
۱- اختیارات نظامی: که به اختیارات حکام ولایات در امور نظامی آنها پرداخته شده است و نمونه‌ای از این آمار را ذکر کرده است. که چه تعداد
اسب و
سلاح و.... در اختیار ایشان بوده است.
۲- اختیارات مالی:
ایالات به عنوان
تیول در اختیار حکام واقع می‌شد و آنها در برابر آن موظف به پرداخت مقدار معینی مواجب سالانه بودند، لذا آنها هم بخش‌های تحت تسلط خویش را به حکام محلی تیول می‌دادند.
۳- اختیارات قضایی حکام:
که حکام به عنوان عالی‌ترین مرجع دولتی حق نظارت عمومی بر سازمان‌های اداری و قضایی حوزه حکومتی خود داشتند.
۴- حکام و تشکیلات دینی:
این بخش به روابط و مناسبات
حاکم با
احکام شرعی و
فقهی اشاره دارد.
ز- درباره والیان:
۱- حکومت‌های باجگذار دولت صفوی ۲ ملاحظات تاریخی- جغرافیایی: الف- گرجستان. ب- خوزستان. ج- کردستان.... ۳- القاب، انتصابات، کثیر المشاغل بودن ۴- اداره ایالات والی نشین و حکومت مرکزی ۵
دین والیان.
خ- وزرای حکام یا دست راست خان‌ها: که به نمونه‌ای از این شخصیت‌ها در
اصفهان و
خراسان اشاره شده است.
ط- وزرای حکامی که از طرف مرکز منصوب شده‌اند: که اطلاعاتی از ایالات متعدد در زیر عنوان‌هایی مثل ملاحظات تاریخی- جغرافیایی، اختیارات می‌دهد.
در بخش دوم با نام «وزرای کل» که به بحث‌های تاریخی و جغرافیایی این وزرا در هر دوره و اختیارات آنها پرداخته است.
در بخش پایانی کتاب «وزرای ایالات خاصه:» الف- ملاحظات تاریخی- جغرافیایی: که به گزارشی از ایالات خاصه و تاریخ و مناطق مختلف در جداولی در دوران شاه عباس اول گزارش شده است. ب- اداره ایالات خاصه: که به مناسبات وزیر ایالات با سایر عمال حکومت پرداخته شده است. ج- خاصه و خالصه: به توضیح این الفاظ و تفاوت آنها پرداخته شده است. د- املاک خاصه و تناسب قدرت در مملکت: اینکه وضع و خصوصیات املاک خاصه منعکس کننده تقسیم
قدرت در
مملکت است.
کتاب دارای پانوشت‌های و توضیحات می‌باشد. در بخش فهرست‌ها به فهرست اعلام جغرافیایی، نام اشخاص، قبایل و امم، مشاغل، عناوین و اصطلاحات خاص اشاره شده
است. کتاب حاوی نمودار سلسله صفویه و نقشه حکومت ایشان نیز می‌باشد.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
