نظام التواریخ (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
(نظام التواریخ) اثر
بیضاوی، خلاصه‌ای است از اخبار
تاریخ تا
قرن هفتم
هجری، به گفته خود بیضاوی این کتاب را به
زبان فارسی نگاشته شد، تا بیشتر مورد استفاده مردم قرارگیرد. البته فارسی آن بسیار قدیمی است.
یک مقدمه و شامل چهار بخش است:
بخش اول: از
حضرت آدم تا
حضرت نوح که در طول ۲۵۰۰
سال ۱۰
پیامبر حکومت کرده‌اند.
بخش دوم: شرح ۷۳ تن از شاهان بعد از حضرت نوح که به مدت ۴۲۸۱
سال حکومت کرده‌اند.
بخش سوم: شرح حال
خلفای اسلام است که حال ۵۴
خلیفه را در طول
۶۵۴ سال مختصرا بیان کرده است.
بخش چهارم: در این قسمت به بیان احوال شاهان ایرانی معاصر با
عباسیان از طوائف مختلف می‌پردازد.
در این بحث مختصرا شرح حال ۸۴ شاه را که مدت ۴۲۰
سال حکومت کرده‌اند، ذکر می‌کند
۱) اختصار زیاد در
تاریخ نگاری.
۲) ذکر مدت
عمر و مدت حکومت هر یک از شاهان، ذکر محل خروج و محل حکومت هر
پادشاه - ذکر تعداد شاهان هر سلسله.
۳) امتناع از ذکر منابع و
راویان و بیان تاریخ به صورت قصه وار.
۴) نقل تاریخ به رشته حولیات و ترتیب وقوع حوادث.
۵) خودداری از اظهار نظر، تحلیل و بررسی و یا نتیجه گیری.
۶) ذکر اقوال اضداد و ضعیف با عبارات: بعضی گویند یا جمعی گویند.
۷) مشخص کردن نقل قولهای ضعیف با عبارت والله اعلم در آخر مطلب
۸) یاد کردن از شاهان با
تکریم و
تعظیم (که احتمال دارد، بخاطر داشتن
منصب قاضی القضاتی بوده که در دستگاه دولتی داشته است.)
تاریخ نگاری و اطلاع بر سرگذشت جهان در دنیای اسلامی تا پیش از نگارش
تاریخ الامم و الملوک تالیف
محمد بن جریر طبری (وفات: ۳۱۰) رونق و رواج نداشت؛ آنچه بود، پاره‌ای قصه‌ها و داستان‌های تاریخی مندرج در داستان‌های
پیامبران و بیشتر آن‌ها فاقد مآخذ متقن بود. از آن پس،
طبری تاریخ جهان را بر مبنای
روایات و
احادیث اسلامی و برخی اطلاعات و یافته‌ها از منابع دیگر تدوین و تکمیل کرد و رشته حوادث را تا
سال ۳۰۲
هجری گزارش داد. در ادوار بعد، به تقلید از او، تواریخ متعددی در شرح حوادث جهان از روزگار
آفرینش آدم تا عصر مؤلفان به
زبان عربی پدید آمد. اما در
زبان فارسی، نخستین اثر ترجمه همان
تاریخ طبری بود که، چند دهه پس از تالیف آن، در عصر
سامانیان، به تشویق و نظارت و سردبیری
ابوعلی بلعمی،
وزیر دانشمند، به پارسی درآمد. این ترجمه جزو کهن‌ترین آثار به جا مانده زبان پارسی است؛ اما نسخ خطی متعدد آن دستخوش تغییراتی گشته و تا کنون دست نویس‌های کهن آن به گونه‌ای دقیق شناسایی نشده است.
پس از ترجمه تاریخ طبری، چند اثر دیگر در تاریخ عمومی به زبان فارسی نوشته شد. در شمار این تالیفات و یکی از مشهورترین آن‌ها نظام التواریخ اثر قاضی بیضاوی، دانشمند و
مفسر و
متکلم معروف
شافعی مذهب قرن هفتم
هجری است.
نوشته‌ها و آثار متعدد بیضاوی همه به زبان عربی است. فقط اثر تاریخی او؛ یعنی نظام التواریخ به فارسی نگارش شده است. قصد او از تالیف این اثر موجز تدوین خلاصه‌ای از تاریخ جهان از
آفرینش آدم تا روزگار مؤلف، به زبانی ساده برای استفاده عموم بوده است، بی آن که قصد
تفحص یا ادعای تحقیق داشته باشد. وی تالیف این کتاب را در ۲۱
محرم سال ۶۷۴ به پایان رساند و آن را به
خواجه شمس الدین صاحب
دیوان جوینی تقدیم داشت.
قاضی بیضاوی، هر چند در
سال ۶۷۴ تالیف اثر خود را به پایان رساند، پس از آن، گزارش وقایع تاریخی تا
سال ۶۸۳ را به آن افزود، پس از وی، کسان دیگری به تکمیل آن همت گماشتند.
محتویات این کتاب، به نظر برخی همچون کاترمر، حاوی مطالب سطحی و بی عمق و تقریبا فاقد اطلاعات تازه است. مع هذا، استقبال وسیع از این اثر، که خلاصه‌ای فشرده از تاریخ جهان به روایت مورخان است، و تهیه نسخ خطی متعدد از آن نمودار آن است که کثیری از اهل کتاب و علاقه مندان به موضوعات تاریخی از آن، به عنوان یک مرجع دم دستی استفاده می‌کرده‌اند. نثر آن هم ساده و روان و بی تکلف است و شاید دلیل عمده رواج آن بین مردم و کثرت دست نویس‌های آن همین سادگی و روانی زبان بوده باشد.
از نظام التواریخ نسخ خطی متعددی در دست است. احمد منزوی، در فهرست نسخه‌های خطی فارسی، ۲۷ دست نویس را معرفی کرده و سپس در فهارس دیگر خود شمار بیشتری از آن‌ها را، که بیشتر در
هند و
پاکستان نگهداری می‌شوند، شناسانده است. در
سال‌های اخیر، کتابخانه مجلس مجموعه پرارزشی را خریداری کرد که اخیرا با نام سفینه تبریز به صورت عکسی منتشر شده و بخشی از آن حاوی نظام التواریخ است، که در حدود
سال‌های ۷۲۱ الی ۷۲۳ کتابت شده و از جمله نسخ با ارزش این کتاب است، و مصحح چاپ حاضر از این دست نویس هم بهره برده و متن فراهم آورده خود را با آن مقابله کرده است.
از نظام التواریخ سه ترجمه به زبان ترکی در دست است: ترجمه ابوالفضل محمد دفتری بدلیسی (وفات: ۹۸۷)؛ ترجمه مصطفی بن عبدالرحمان (در حدود ۱۰۰۳)؛ مترجم سومین ترجمه شناخته نشده است. بخشی از این کتاب نیز به زبان انگلیسی ترجمه شده، اما تا کنون به چاپ نرسیده است.
متن فارسی نظام التواریخ نخستین بار در
سال ۱۳۴۹ ق در حیدرآباد، همراه با توضیحاتی به زبان اردو، به قلم سید منصور، به چاپ رسیده است.
مصحح، در تصحیح این کتاب، زحمت بسیار کشیده، آن را با شش نسخه خطی مقابله کرده و مقدمه و چند فهرست قابل استفاده بر آن افزوده است. فهرست‌های پایانی کتاب شامل اشخاص، مکان‌ها، طایفه‌ها، کتاب‌ها و لغات نادر می‌باشد.
پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله نامه فرهنگستان، تابستان ۱۳۸۳ شماره ۲۳، عنوان مقاله: نگاهی به تاریخ جهان از دید دانشمندای مسلمان، نویسنده: سید علی آل داود.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
