نسبت ذهنی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
نسبت ذهنی به ارتباط میان دو چیز در
ذهن اطلاق می‌شود و در
اصول فقه کاربرد دارد.
نسبت ذهنی، مقابل
نسبت خارجی بوده و به معنای علاقه و ارتباط میان دو چیز در افق ذهن است؛ به عبارت دیگر، ارتباط میان
وجود ذهنی یک چیز همانند
موضوع و وجود ذهنی چیز دیگر همانند محمول نسبت ذهنی نامیده می‌شود، مثل:رابطه وجود ذهنی آتش افروز با وجود ذهنی
آتش .
وجود ذهنی از مسائلی است که فیلسوفان اسلامی در فلسفه مطرح کرده‌اند. هر چند این بحث در نظام فلسفی
ابن‌سینا و
شیخ اشراق به صورت مستقل مطرح نشده؛ اما به آن اشاره شده است.
امام خمینی در آثار خود به بحث از وجود ذهنی پرداخته است. ایشان قائل است که حکما در بیان حقیقت وجود ذهنی اختلاف دارند برخی وجود ذهنی را به نحو ارتسام می‌دانند؛ یعنی صورت و شکلی از شیء خارجی به حس مشترک و از آنجا به خیال می‌آید و انسان پی می‌برد که این شکل و صورت همان شیء خارجی است و گروهی قائل‌اند که اشیاء به حقیقت شان در ذهن‌اند، اما میان وجود ذهنی و وجود خارجی فرق است، زیرا آن وجودی که تمام خواص و آثارش ظاهر شود، وجود خارجی است و اگر غیر از ماهیت آن، چیز دیگر روشن نشود، آن وجود ذهنی است.
ایشان معنای تصور ذهنی را همان خلاقیت محض می‌داند؛ زیرا نفس مجرد است و بر تمام عالم احاطه دارد و از این رو تصویرهای بزرگ را به همان بزرگی تصور می‌کند و این تصور حقیقت دارد؛ ولی چون
نفس ضعیف است از آن غافل است؛ ولی هنگامی که نفس از این دنیا جدا شود، تصورات نفس قوی می‌شود.
امام خمینی در تطابق وجود ذهنی با خارجی در جوهر و عرض بودن اشیاء، بر این باور است که آنچه از صورت‌های اجسام در ذهن حاصل می‌شود، حقیقتاً و جنساً در خارج واقعیت دارد و از مقوله آن‌ها است.
ایشان برخی اشکال‌های وجود ذهنی را بررسی کرده و از این محذور که حکما تصورات را کیف نفسانی می‌دانند و چگونه جوهری که تصور شده، در عین جوهر بودن، کیف و عرض نیز است پاسخ داده و آرای در این زمینه را بررسی کرده است.
نسبت خارجی به اعتبار تعلق و وجودش در
ذهن ، نسبت ذهنی نامیده می‌شود؛ برای مثال، در جمله «زید القائم»، میان زید و قائم در خارج
اتحاد وجودی است، اما در
تحلیل ذهن بین مفاهیم زید و قائم نسبت برقرار است.
• فرهنگ‌نامه اصول فقه، تدوین توسط مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، برگرفته از مقاله «نسبت ذهنی».
•
دانشنامه امام خمینی ، تهران،
موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ، ۱۴۰۰ شمسی.
