• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

نجم‌الدین رازی‌

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


عبدالله‌ بن محمد‌ بن شاهاوَرْ بن أنوشروان بن أَبِی‌النجیب، الأسَدی، الرازی، نجم‌ رازی معروف به نجم‌الدین دایه (۵۷۳ ـ ۶۵۴ ه.ق)، از اصحاب و مریدان شیخ نجم‌الدین کبری، و از چهره‌های تأثیرگذار و مطرح در تاریخ تصوف و عرفان در ایران و جهان اسلام است. با اهمیت‌ترین کتاب نجم رازی به نام «مرصاد العباد»، کتابی است نفیس که به زبان فارسی، در علم تصوف و اخلاق و سیروسلوک و آداب معاش و معاد نگاشته شده و از آثار ادبی باارزشی است که در قرن هفتم نوشته شده است.


نجم‌ رازی معروف به نجم‌الدین دایه، از اصحاب و مریدان شیخ نجم‌الدین کبری بود.
[۱] جامی، عبدالرحمن، نفحات الأنس، ص۴۳۷، محقق و مصحح: محمود عابدی، انتشارات اطلاعات، تهران، چاپ سوم، ۱۳۷۵ش.
[۲] هدایت، رضا قلی‌خان، تذکرة ریاض العارفین، ص ۲۹۳، محقق و مصحح: ابوالقاسم رادفر، گیتا اشدیری، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.

نام او چنان‌که در مقدمه مرصاد العباد
[۳] رازی، نجم‌الدین، مرصاد العباد، ص۱۰، محقق و مصحح: محمدامین ریاحی‌، شرکت انتشارات علمی فرهنگی، تهران، چاپ هشتم، ۱۳۷۹ش.
و در ابتدای منارات السائرین
[۴] رازی، نجم‌الدین، منارات السائرین إلی حضرة الله و مقامات الطائرین، ص ۴-۷، محقق و مصحح: عاصم ابراهیم کیالی حسینی شاذلی درقاوی،‌ دار‌الکتب العلمیة، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۵ق.
نوشته شده «ابوبکر عبداللّه‌ بن محمد‌ بن شاهاوَر الاسدی الرازی»، است. در برخی منابع دیگر نام کامل او این‌گونه نیز آمده است: عبداللّه‌ بن محمد‌ بن شاهاور‌ بن انوشروان‌ بن ابی‌النّجیب الاسدی الرازی.
[۵] ذهبی، محمد بن أحمد، تاریخ الإسلام وَوَفیات المشاهیر وَالأعلام، ج۱۴، ص۷۵۶، محقق: بشار عوّاد معروف، دارالغرب الإسلامی، بی‌جا، چاپ اول، ۲۰۰۰۳م.
[۶] ابن‌عماد حنبلی‌، عبد‌الحی‌ بن احمد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، ج۷، ص۴۵۷، تحقیق:الأرناؤوط، دار ابن‌کثیر، دمشق، بیروت، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.    

محل تولد نجم‌الدین دایه، شهر ری است
[۷] آقابزرگ تهرانی‌، محمدمحسن، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج۲۱، ص۲۸۰، اسماعیلیان‌، قم، ۱۴۰۸ق.    
[۸] رازی، نجم‌الدین، مرصاد العباد، ص۱۱، محقق و مصحح: محمدامین ریاحی‌، مقدمه، شرکت انتشارات علمی فرهنگی، تهران، چاپ هشتم، ۱۳۷۹ش.
و علاوه بر این‌که همه تذکره‌نویسان در این‌باره اتفاق دارند، نوشته‌های خود او نیز مؤید آن است.
[۹] رازی، نجم‌الدین، مرصاد العباد، ص۱۱، محقق و مصحح: محمدامین ریاحی‌، مقدمه، شرکت انتشارات علمی فرهنگی، تهران، چاپ هشتم، ۱۳۷۹ش.

تاریخ ولادت نجم‌الدین در همه کتاب‌های تاریخی و تذکره که به شخصیت او پرداخته‌اند، ذکر نشده است؛ اما شمس‌الدین ذهبی (عبدالله‌ بن محمد‌ بن شاهاوَرْ بن أنوشروان بن أَبِی‌النجیب، الأسَدی، الرازی، نجم‌الدین، أَبُو بَکْر... وُلِد سنة ثلاثٍ و سبعین و خمسمائة)
[۱۰] ذهبی، محمد بن أحمد، تاریخ الإسلام وَ وَفیات المشاهیر وَالأعلام، ج۱۴، ص۷۵۶.
و صلاح‌الدین صفدی
[۱۱] صفدی، خلیل‌ بن ایبک، الوافی بالوفیات، ج۱۷، ص۳۱۳، محقق:أحمد الأرناؤوط و مصطفی ترکی، دار إحیاء التراث، بیروت، ۱۴۲۰ق.    
تاریخ ولادت او را در سال ۵۷۳ ه.ق می‌دانند.
نجم رازی در سال ۶۵۴ ه.ق از دنیا رفت
[۱۲] ذهبی، محمد بن أحمد، تاریخ الإسلام وَ وَفیات المشاهیر وَالأعلام، ج۱۴، ص۷۵۶، محقق: بشار عوّاد معروف، دارالغرب الإسلامی، بی‌جا، چاپ اول، ۲۰۰۰۳م.
[۱۳] صفدی، خلیل بن أیبک، الوافی بالوفیات، ج۱۷، ص۳۱۳، محقق:أحمد الأرناؤوط و مصطفی ترکی، دار إحیاء التراث، بیروت، ۱۴۲۰ق.    
و پیکر او در بیرون شهر بغداد (شونیزیه نام مقبره‌ای است در سمت مغرب بغداد که جمع زیادی از صلحا در این مکان دفن شده‌اند.) در کنار مزار شیخ سَریّ سَقَطی و جنید بغدادی (نهاوندی) به خاک سپرده شد.
[۱۴] ذهبی، محمد بن أحمد، تاریخ الإسلام وَ وَفیات المشاهیر وَالأعلام، ج۱۴، ص۷۵۶، محقق:بشار عوّاد معروف، دارالغرب الإسلامی، بی‌جا، چاپ اول، ۲۰۰۰۳م.
[۱۵] هدایت، رضا قلی‌خان، تذکرة ریاض العارفین، ص۲۹۳، ‌ محقق و مصحح: ابوالقاسم رادفر و گیتا اشدیری، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.

نجم رازی پس از بروز فتنه مغول از خوارزم به دیار روم رفت و در قونیه با صدرالدین قونیوی و جلال‌الدین بلخی (ملای روم) ملاقات کرد.
[۱۶] جامی، عبدالرحمن، نفحات الأنس، ص۴۳۷، محقق و مصحح: محمود عابدی، انتشارات اطلاعات، تهران، چاپ سوم، ۱۳۷۵ش.
[۱۷] هدایت، رضا قلی‌خان، تذکرة ریاض العارفین، ص۲۹۳، محقق و مصحح: ابوالقاسم رادفر و گیتا اشدیری، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.


نجم رازی از چهره‌های تأثیرگذار و مطرح در تاریخ تصوف و عرفان در ایران و جهان اسلام است. در قرن هفتم دو شیوه و مکتب تصوف در ایران رواج داشته است.

۲.۱ - تصوف عاشقانه

یکی طریقه وجد و حال و شوریدگی و وارستگی، که رهروان این طریقت بیشتر به احوال و گفتار پیشروان تصوف، از حسین‌ بن منصور و بایزید بسطامی و ابوسعید ابوالخیر نظر داشتند، از معاصران نجم رازی، عطار و بعد از او مولوی نمونه کامل این گروهند، که شیوه آنان را «تصوف عاشقانه» باید نامید.
[۱۸] راوندی، مرتضی، تاریخ اجتماعی ایران، ج۹، ص۳۶۰، انتشارات نگاه، تهران، چاپ دوم، ‌۱۳۸۲ش.


۲.۲ - تصوف عابدانه

در مقابل آنها، مکتب دیگری در تصوف بود، که بیشتر راغب آداب و سنن و اوراد و اذکار بودند و از معروف‌ترین معاصران مؤلف (نجم‌ رازی)، محیی‌الدین ابن‌عربی(متوفی ۶۳۸ ه.ق) و ابن‌فارض (متوفی ۶۳۲ ه.ق) بودند که روش آنان را تصوف عابدانه به شمار آورده‌اند.
[۱۹] راوندی، مرتضی، تاریخ اجتماعی ایران، ج۹، ص۳۶۰، انتشارات نگاه، تهران، چاپ دوم، ‌۱۳۸۲ش.


۲.۳ - تصوف نجم‌الدین

تصوف نجم‌الدین دایه، جمع بین آن دو مکتب و آمیختن عشق و عبادت است؛ او از یک طرف دلبستگی کامل به اجرای احکام شرع و ملازمت اوراد و اذکار نشان می‌دهد و از جانب دیگر عشق را غایت معرفت و سلوک می‌شمارد و در تمام فصل‌های چهل‌گانه کتاب مرصاد العباد و رساله‌های دیگر او، این شیوه نمایان است.
[۲۰] رازی، نجم‌الدین، مرصاد العباد، مقدمه، ص۳۰، محقق و مصحح: محمدامین ریاحی‌، شرکت انتشارات علمی فرهنگی، تهران، چاپ هشتم، ۱۳۷۹ش.


۲.۴ - دیدگاه نجم‌رازی درباره عارفان

نجم رازی در یک‌جا عارفان را به دو طریقت نام می‌نهد: اول «زاهدان» که طریقت آنان «مجاهدت خشک» است که با ریاضت، در تهذیب اخلاق تلاش و کوشش می‌کنند، در مقابل شیوه خود و مشایخ خود را «طریقت عاشقان» نام می‌نهد که بنای کار آنها «بر تصفیه دل» و عشق به حق تعالی است.
[۲۱] رازی، نجم‌الدین، مرصاد العباد، ص ۲۰۲ ـ ۲۰۳، محقق و مصحح: محمدامین ریاحی‌، شرکت انتشارات علمی فرهنگی، تهران، چاپ هشتم، ۱۳۷۹ش.


نجم رازی دارای تالیفاتی است که از اجمالا آنها را بررسی می‌کنیم.

۳.۱ - مرصاد العباد

با اهمیت‌ترین کتاب نجم رازی به نام «مرصاد العباد»،
[۲۲] رازی، نجم‌الدین، مرصاد العباد، ص ۶۷ ـ ۸۶، مقدمه، محقق و مصحح: محمدامین ریاحی‌، شرکت انتشارات علمی فرهنگی، تهران، چاپ هشتم، ۱۳۷۹ش.
کتابی است نفیس که به زبان فارسی، در علم تصوف و اخلاق و سیر و سلوک و آداب معاش و معاد نگاشته شده و از آثار ادبی باارزشی است که در قرن هفتم نوشته شده است. با وجود کثرت تألیفات نجم رازی، مرصاد العباد تحقیقاً شاه‌کار اوست؛ چراکه از نظر نثر یکی از زیباترین و شورانگیزترین نوشته‌های عرفانی است. این اثر به قدری مهم و پردامنه است که عرفای بعد از نجم‌ رازی از جمله مولوی و حافظ همگی به‌نحوی متأثر از آن هستند. نجم رازی در مباحث خویش در مرصاد العباد بسیار از آیات و احادیث استفاده کرده است.
برخی آثار مهم دیگر نجم رازی، عبارت‌اند از:

۳.۲ - مرموزات اسدی در مزمورات داودی‌

کتاب مرموزات اسدی در مزمورات داودی‌ به زبان فارسی،
[۲۳] آقابزرگ تهرانی‌، محمدمحسن، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج۲۰، ص۳۱۵، اسماعیلیان‌، قم، ۱۴۰۸ق.    
از مهم‌ترین کتاب‌های عرفانی است. کتاب، در ده مرموز تألیف شده و در آغاز هر مرموز، عبارتی از زبور داود و خطاب به داود نقل شده و در دنبال آن از قرآن کریم و احادیث رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، در همان زمینه آیات و روایاتی ذکر شده است.

۳.۳ - منارات السائرین

منارات السائرین الی حضرة‌الله و مقامات الطائرین‌
[۲۴] حاجی خلیفة، مصطفی‌ بن عبدالله، کشف الظنون عن أسامی الکتب والفنون، ج۲، ص۱۸۲۳، مکتبة المثنی، بغداد، ۱۹۴۱م.    
از دیگر آثار اوست. این کتاب به زبان عربی، در موضوع عرفان عملی است. از نظر محتوا، بسیار به «مرصاد العباد» شبیه است و شاید بتوان گفت در بسیاری از موارد نسخه عربی همان کتاب است. محتوای کتاب در مقامات است که به ترتیب باب‌های ده‌گانه، عبارت‌اند از: مقام معرفت، مقام توحید، مقام نبوت، مقام ولایت، مقام انسان، مقام خلافت مختصه انسان، مقامات انسان هنگام رجوع به پروردگار، مقامات نفس و شناخت آنها، مقامات مربوط به قلب و شناخت آن، مقامات روح و شناخت و ماهیت آن.

۳.۴ - معیار الصدق فی ‌مصداق العشق

اثر دیگر وی، معیار الصدق فی ‌مصداق العشق یا رساله عشق و عقل است.
[۲۵] آقابزرگ تهرانی‌، محمدمحسن، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج۲۱، ص۲۸۰، اسماعیلیان‌، قم، ۱۴۰۸ق.    
در این کتاب، چنان‌که از نامش پیداست، سخن از عشق و عقل می‌رود. اساس کتاب بر پایه توضیحی است که یکی از دوستان وی درباره شرح کمال عقل و کمال عشق، و این‌که آیا تضادی میان این دو می‌تواند باشد یا نه، و آیا عقل قسمی است از اقسام موجودات یا جمله موجودات است، خواسته است. نجم رازی در این کتاب به بحث فلسفی پرداخته و به شبهات و اشکالات وارده پاسخ داده و گفته است که میان عشق و عقل تضادی نیست. نثر کتاب روان و شیواست و مؤلف جای‌جای سخن را با اشعار فارسی و آیات و احادیث آراسته است.

۱. ↑ جامی، عبدالرحمن، نفحات الأنس، ص۴۳۷، محقق و مصحح: محمود عابدی، انتشارات اطلاعات، تهران، چاپ سوم، ۱۳۷۵ش.
۲. ↑ هدایت، رضا قلی‌خان، تذکرة ریاض العارفین، ص ۲۹۳، محقق و مصحح: ابوالقاسم رادفر، گیتا اشدیری، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
۳. ↑ رازی، نجم‌الدین، مرصاد العباد، ص۱۰، محقق و مصحح: محمدامین ریاحی‌، شرکت انتشارات علمی فرهنگی، تهران، چاپ هشتم، ۱۳۷۹ش.
۴. ↑ رازی، نجم‌الدین، منارات السائرین إلی حضرة الله و مقامات الطائرین، ص ۴-۷، محقق و مصحح: عاصم ابراهیم کیالی حسینی شاذلی درقاوی،‌ دار‌الکتب العلمیة، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۵ق.
۵. ↑ ذهبی، محمد بن أحمد، تاریخ الإسلام وَوَفیات المشاهیر وَالأعلام، ج۱۴، ص۷۵۶، محقق: بشار عوّاد معروف، دارالغرب الإسلامی، بی‌جا، چاپ اول، ۲۰۰۰۳م.
۶. ↑ ابن‌عماد حنبلی‌، عبد‌الحی‌ بن احمد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، ج۷، ص۴۵۷، تحقیق:الأرناؤوط، دار ابن‌کثیر، دمشق، بیروت، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.    
۷. ↑ آقابزرگ تهرانی‌، محمدمحسن، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج۲۱، ص۲۸۰، اسماعیلیان‌، قم، ۱۴۰۸ق.    
۸. ↑ رازی، نجم‌الدین، مرصاد العباد، ص۱۱، محقق و مصحح: محمدامین ریاحی‌، مقدمه، شرکت انتشارات علمی فرهنگی، تهران، چاپ هشتم، ۱۳۷۹ش.
۹. ↑ رازی، نجم‌الدین، مرصاد العباد، ص۱۱، محقق و مصحح: محمدامین ریاحی‌، مقدمه، شرکت انتشارات علمی فرهنگی، تهران، چاپ هشتم، ۱۳۷۹ش.
۱۰. ↑ ذهبی، محمد بن أحمد، تاریخ الإسلام وَ وَفیات المشاهیر وَالأعلام، ج۱۴، ص۷۵۶.
۱۱. ↑ صفدی، خلیل‌ بن ایبک، الوافی بالوفیات، ج۱۷، ص۳۱۳، محقق:أحمد الأرناؤوط و مصطفی ترکی، دار إحیاء التراث، بیروت، ۱۴۲۰ق.    
۱۲. ↑ ذهبی، محمد بن أحمد، تاریخ الإسلام وَ وَفیات المشاهیر وَالأعلام، ج۱۴، ص۷۵۶، محقق: بشار عوّاد معروف، دارالغرب الإسلامی، بی‌جا، چاپ اول، ۲۰۰۰۳م.
۱۳. ↑ صفدی، خلیل بن أیبک، الوافی بالوفیات، ج۱۷، ص۳۱۳، محقق:أحمد الأرناؤوط و مصطفی ترکی، دار إحیاء التراث، بیروت، ۱۴۲۰ق.    
۱۴. ↑ ذهبی، محمد بن أحمد، تاریخ الإسلام وَ وَفیات المشاهیر وَالأعلام، ج۱۴، ص۷۵۶، محقق:بشار عوّاد معروف، دارالغرب الإسلامی، بی‌جا، چاپ اول، ۲۰۰۰۳م.
۱۵. ↑ هدایت، رضا قلی‌خان، تذکرة ریاض العارفین، ص۲۹۳، ‌ محقق و مصحح: ابوالقاسم رادفر و گیتا اشدیری، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
۱۶. ↑ جامی، عبدالرحمن، نفحات الأنس، ص۴۳۷، محقق و مصحح: محمود عابدی، انتشارات اطلاعات، تهران، چاپ سوم، ۱۳۷۵ش.
۱۷. ↑ هدایت، رضا قلی‌خان، تذکرة ریاض العارفین، ص۲۹۳، محقق و مصحح: ابوالقاسم رادفر و گیتا اشدیری، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
۱۸. ↑ راوندی، مرتضی، تاریخ اجتماعی ایران، ج۹، ص۳۶۰، انتشارات نگاه، تهران، چاپ دوم، ‌۱۳۸۲ش.
۱۹. ↑ راوندی، مرتضی، تاریخ اجتماعی ایران، ج۹، ص۳۶۰، انتشارات نگاه، تهران، چاپ دوم، ‌۱۳۸۲ش.
۲۰. ↑ رازی، نجم‌الدین، مرصاد العباد، مقدمه، ص۳۰، محقق و مصحح: محمدامین ریاحی‌، شرکت انتشارات علمی فرهنگی، تهران، چاپ هشتم، ۱۳۷۹ش.
۲۱. ↑ رازی، نجم‌الدین، مرصاد العباد، ص ۲۰۲ ـ ۲۰۳، محقق و مصحح: محمدامین ریاحی‌، شرکت انتشارات علمی فرهنگی، تهران، چاپ هشتم، ۱۳۷۹ش.
۲۲. ↑ رازی، نجم‌الدین، مرصاد العباد، ص ۶۷ ـ ۸۶، مقدمه، محقق و مصحح: محمدامین ریاحی‌، شرکت انتشارات علمی فرهنگی، تهران، چاپ هشتم، ۱۳۷۹ش.
۲۳. ↑ آقابزرگ تهرانی‌، محمدمحسن، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج۲۰، ص۳۱۵، اسماعیلیان‌، قم، ۱۴۰۸ق.    
۲۴. ↑ حاجی خلیفة، مصطفی‌ بن عبدالله، کشف الظنون عن أسامی الکتب والفنون، ج۲، ص۱۸۲۳، مکتبة المثنی، بغداد، ۱۹۴۱م.    
۲۵. ↑ آقابزرگ تهرانی‌، محمدمحسن، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج۲۱، ص۲۸۰، اسماعیلیان‌، قم، ۱۴۰۸ق.    


پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «نجم رازی دایه»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۶/۰۳/۱۰.    


رده‌های این صفحه : تراجم | مشایخ صوفیه | مشایخ قرن ششم
جعبه ابزار