نتائج الأفکار فی الأصول (شاهرودی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«نتایج الافکار فی الاصول»، مشتمل بر قسمت
اعظم مباحث
اصول فقه (از ابتدای آن تا بحث استصحاب) به
زبان عربی است که در آن، درس‌های
خارج اصول فقه آیت
الله العظمی،
سید محمود حسینی شاهرودی، از علمای بزرگ حوزه
نجف اشرف، در دهه‌های گذشته، منعکس گردیده است. نویسنده کتاب، مرحوم
آیت الله،
سید محمد جعفر جزایری مروج می‌باشد.
کتاب، در شش جزء و در قالب عناوین کلی مختلف، از قبیل «
امر»، «فصل» و «مقصد» با زیرمجموعه های متعدد تنظیم شده است. در این کتاب، مسائل اصولی همراه با تحلیل و نقد و نظر و به شیوه استدلالی رایج در مرحله خارج (مرحله نهایی
تحصیلات حوزه) مطرح گردیده است. به دلیل اینکه مرحوم
آیت الله شاهرودی از شاگردان
محقق نایینی از رهبران
تفکر جدید اصولی بودند، این کتاب، بر محور آرای ایشان به سامان رسیده است.
شش جلد کتاب حاضر، مباحث مقدمات تا پایان
استصحاب و
قاعده فراغ و
تجاوز و
قاعده ید را در بر گرفته است.
بر اساس روش متداول دیگر تالیفات اصولی، کلام آغازین در این کتاب، پیرامون موضوع علم اصول و
تعریف آن است. نویسنده، تعاریفی را برای موضوع علم اصول ذکر می‌کند و نظریه برگزیده خویش را ضمن تعریف علم اصول به هر آنچه به شکل جزء اخیر
علت تامه، در
استنباط حکم شرعی دخالت دارد، بیان می‌کند. «
وضع» و بحث‌های مرتبط با آن، دیگر موضوعی است که در مقدمات علم اصول مطرح است. مسئله وضع در واقع، بحثی لغوی است، اما به دلیل عدم طرح آن در کتاب‌های لغت، در ابتدای علم اصول بحث می‌شود. پیش فرض بحث از وضع و اقسام آن و... عدم
دلالت ذاتی الفاظ بر معانی است. پس از کاوش در
ماهیت وضع، نوبت به اقسام چهارگانه وضع و سپس
معنای حرفی می‌رسد. از دیگر مقدمات مورد بررسی در این بخش، عبارت است از:
وضع مرکبات،
علامات حقیقت،
حقیقت شرعیه،
صحیح و
اعم و... مقصد اول کتاب که اولین بحث اصولی به معنای خاص آن، در این مقصد طرح می‌شود، به «اوامر» اختصاص دارد و عناوین آن از این قرار است:
تعبدی و
توصلی،
تقسیمات واجب (شامل
واجب معلق،
واجب غیری و
نفسی و...) و بحث
اجزاء.
جلد دوم با
مقدمه واجب شروع می‌شود. اولین پرسش، در باب ماهیت این مسئله است. اگر بحث در مقدمه واجب، از وجود یا عدم وجود
ملازمه بین وجوب مقدمه و
ذی المقدمه باشد، بحث، اصولی و چنانچه بحث از خود وجوب مقدمه یا عدم
وجوب باشد، مسئله ای فقهی است. بحث دوم این جلد، اقتضای امر به چیزی نسبت به
نهی از
ضد آن است. مسئله ترتب، یکی از موضوعات بحث انگیز اصولی، در ضمن این قسمت مطرح گردیده که برای فهم مبانی آن، بحث به مسئله
تزاحم کشیده شده است. در ضمن بحث از ترتب، برخی ثمرات فقهی این مسئله نیز مورد نظر قرار می‌گیرد. مقصد دوم کتاب، پی گیر بحث‌های اصولی مرتبط با
نواهی است.
اجتماع امر و نهی و اقتضای نهی در
عبادت و یا
معامله نسبت به
فساد آنها، موضوعات مهم این بخشند. عنوان مقصد سوم،
مفاهیم است. منظور از «مفهوم»، در علم اصول، منتفی شدن حکم بار شده بر یک موضوع خاص در جمله، به خاطر نبود ویژگی یا قیدی در آن موضوع است. عناوین مقصد چهارم و پنجم، به ترتیب عبارتند از:
عام و خاص و
مطلق و مقید.
بعد از اتمام مباحث الفاظ علم اصول، در جلدهای گذشته، دومین بخش اصلی علم اصول بر طبق تقسیم بندی
شیخ انصاری که مباحث
حجج و
امارات است، با بحث
قطع آغاز می‌شود و در طی چند مقصد، مورد کنکاش قرار می‌گیرد. چگونگی جمع بین
حکم ظاهری و
واقعی از موضوعات مهم قطع است. محقق عراقی، معتقد است که چون در هیج موردی دو حکم ظاهری و واقعی در زمان واحد
فعلیت پیدا نمی‌کنند، منافاتی بین آنها وجود ندارد. به باور
محقق اصفهانی چون تضاد احکام در مرحله برانگیختن
مکلف اتفاق می‌افتد، در موارد اجتماع حکم ظاهری و واقعی چون یکی از دو حکم به مرحله انگیزش نمی‌رسد، تضادی وجود ندارد.
آیت
الله شاهرودی معتقدند که اشکال موجود در جمع بین دو حکم، با این دو راه حل برطرف نمی‌شود و ایشان، بعد از نقد این دو نظریه، راه حل خویش را ارائه داده است. مقصد دوم، دومین قسمت اصلی این کتاب، به
ظن اختصاص دارد که موضوعات آن عبارتند از:
امکان تعبد به ظن،
مجعول شرعی در امارات،
ظواهر الفاظ،
اجماع منقول،
شهرت،
خبر واحد و...
شک در
حکم شرعی و دیگر مسائل مرتبط با آن، عنوان مقصد سوم است. شیخ
اعظم انصاری معتقد است که حالات شک در حکم سه تقسیم دارد. گاهی شک در موضوع حکم واقعی، مانند شک در تعداد
رکعات و گاهی در موضوع حکم ظاهری کلی، مانند استعمال دخانیات و یا جزیی مثل شک در
نجاست و
طهارت ظرف خاصی، لحاظ می گردد. مرحوم
شاهرودی این تقسیم بندی را مورد مناقشه قرار داده است.
بررسی دلایل اصولیان در حکم به
برائت در
شبهات تحریمیه، در
شبهات وجوبیه نیز جاری است و در
شبهه وجوبیه نیز مقتضای تقدم دلایل برائت بر
احتیاط، عدم وجوب احتیاط در تمامی فروض این
شبهه است. در خاتمه این دو بحث که با عنوان اصل برائت طرح می‌شوند،
اصل تخییر قرار دارد که مفاد آن، حکم به ا ختیار مکلف در انجام دو عمل است که بیان موارد و مصادیق این اصل در این قسمت بررسی می‌شود.
بررسی موارد و حکم شک در
مکلف به ودلایل آن، شرایط عمل به برائت و احتیاط و
قاعده لا ضرر، محتویات این جلد را تشکیل می دهد.
مفصل ترین قسمت جلد ششم، ارزیابی بحث مهم استصحاب است. برای استصحاب دلایلی چون بنای عقلا و اجماع نقل شده که استاد، آنها را نپذیرفته اند. دلیل اصلی در این موضوع، روایات متعددی است که به تفصیل طرح و بررسی شده است.
شیخ انصاری معتقد است که اگر چه هر کدام از این
روایات اشکال سندی یا دلالتی دارند، اما به دلیل تعداد قابل توجه آنها می‌توان فراز اصلی؛ یعنی جمله «لا تنقض الیقین بالشک» را کلام امام
معصوم علیه‌السّلام دانست.
قاعده ید که مفاد آن، حکم به
مالکیت فردی است که مالی را در اختیار دارد، از قواعدی است که به مناسبت بحث از تقدم امارات بر اصول، در استصحاب مطرح می شود. در بخش قاعده ید، فروض مختلف آن، همچون فرض ادعای شخص دیگری در قبال فردی که مالی را در اختیار دارد مبنی بر مالکیت سابق خودش و... تحلیل شده است. آخرین بحث این جلد،
قاعده فراغ و تجاوز است که در آن، بعد از بررسی روایات مرتبط، پرسش هایی همچون جریان این قاعده در شرایط، جریان
قاعده در صورت احتمال ترک عمدی و... به پاسخ می رسد.
نرم افزار جامع اصول فقه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
