موفق‌الدین خزرجی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
موفق‌الدین، خزرجی،
مورخ ،
ادیب ،
شاعر و
نثرنویس یمنی قرن هشتم بوده است.
خزرجی، موفق‌الدین، مورخ، ادیب، شاعر و نثرنویس یمنی قرن هشتم بوده است.
نام و
نسبش ابوالحسن علی
بن حسن
بن ابی‌بکر
بن حسن
بن علی
بن وَهّاس خزرجی است،
و چون از زَبیدِ یمن برخاسته، زبیدی خوانده شده است .
.
نسبت خزرجی نیز به سبب انتسابش به
قبیله خزرج از
انصار است، از همین‌رو به انصاری نیز شهرت یافته است.
خزرجی همچون
جدش به ابوهّاس معروف است.
نیای اعلای او،
حمزة بن سلیمان ، والی
مکه و از شُرفای این شهر بود و جدش،
ابوالحسن عُلَیّ بن عیسی بن حمزة بن سلیمان ، معروف به
ابن وهّاس (متوفی بعد از ۵۰۰)، به دنبال حوادثی از
یمن به مکه گریخت و در آن‌جا اقامت گزید.
او عالمی بخشنده، ادیب، شاعر و نثرنویس بود و تألیفاتی داشت.
زَمَخشری ، ادیب و مفسر معروف، کتاب
تفسیر خود،
الکشاف ، را به نام او نوشت و گفته شده‌است که
قصایدی در
مدح او گفت و از وی روایت کرد.
عُلَی
بن عیسی نیز در اشعارش زمخشری را ستایش نمود و مطالبی را نزد او قرائت کرد.
از زندگی موفق‌الدین خزرجی آگاهی اندکی در دست است.
ابن‌حجر عسقلانی تولد وی را حدود ۷۴۰ نوشته و بُرَیهی (از علمای سده نهم) آن را پس از ۷۳۰ ذکر کرده است،
اما با توجه به آنچه خزرجی در کتاب خود، العِقْدالفاخر
آورده، خزرجی در ۷۳۲ به دنیا آمده است.
پدر خزرجی در سال ۷۵۹ درگذشت.
، آورده، خزرجی در ۷۳۲ به دنیا آمده است.
پدر خزرجی در سال ۷۵۹ درگذشت
.
خزرجی مدتی به تزیین مدارس و کاخهای شاهی می‌پرداخت و نامش در پاره‌ای بناها، از جمله مدرسه منسوب به ملک افضل عباس
بن علی رسولی (حک: ۷۶۴ـ ۷۷۸) موسوم به مدرسه افضلیه (تأسیس ۷۶۵، در تَعِزّ)، ثبت شده است.
در سال ۷۸۵ نیز که مقدم و استاد هنرمندان تزیین بنا بود، کار تزیین
مسجدی را در زبید به عهده داشت
.
در عین حال، خزرجی به تحصیل علم پرداخت و
علم قرائات را نزد
محمد بن عثمان
بن شُنَیْنه آموخت.
سپس خود به تدریس این علم اشتغال جست و در ۷۹۱ از طرف ملک اشرف اسماعیل
بن عباس رسولی (حک: ۷۷۸ـ ۸۰۳) به عنوان مدرّس قرائات در مسجدجامع اشرفی در قریه مملاح تعیین شد.
وی همچنین نزد علمای زبید و کسانی که از دیگر بلاد اسلامی به آن‌جا می‌رفتند،
حدیث و
فقه و ادب و زبان عربی را فراگرفت. برای نام شماری از استادان و شاگردان وی
.
او به تعلیم و تعلم ادب و زبان عربی اشتغال داشت و شیفته تاریخ بود و در نگارش آن مهارت یافت
افزون بر این، خزرجی در
علم انساب نیز متبحر بود و ازاین‌رو نَسّابه نیز خوانده شده است.
او همچون پیشینیان خود از یمنی‌ها (
اعراب قحطانی در جنوب جزیرة‌العرب) در برابر مُضَری‌ها (
اعراب عَدنانی در شمال جزیرة‌العرب) جانبداری می‌کرد و این مطلب در اشعار و رسائل او پیداست
؛.
ابن‌حجر عسقلانی در زبید با خزرجی دیدار کرد و وی در نامه‌ای ستایش‌آمیز و مشتمل بر نظم و نثر ابن‌حجر را ستوده است.
خزرجی مورخ طراز اول بنورسول و نزد ملک‌اشرف اسماعیل
بن عباس مقرب بود.
در سال ۷۸۴ ملک اشرف وی را برای ادای
حج از طرف مادر خود نایب کرد و چون از حج بازگشت،
خراج زمین و
نخلستانش را به او بخشید.
وی
شافعی مذهب بود
و در اواخر ۸۱۲ در زَبید درگذشت.
گفته شده‌است که هنگام وفات بیش از هفتاد سال داشت
و اگر سال تولد وی را ۷۳۲ بدانیم، تقریبآ هشتاد سال زیسته است.
خزرجی درباره یمن سه کتاب تاریخ تألیف کرده است: ۱) به شیوه سالشمار، ۲) براساس نام بزرگان به ترتیب الفبا، ۳) براساس دولت‌ها و شاهان
.
دیوان شعر
که مفقود است.
از خزرجی نسخه‌ای از قصیده بائیه و شرح آن،
قصیده‌ای مفصّل در رثای ملک‌افضل و اشعاری درباره اجتماع علما و مدرّسان در مسجدجامع مملاح در دست است.
«قصیده دامغه» خزرجی معروف به «الدَوْحة‌الیعربیة و النَفْحة‌الخزرجیة» را رنه باسه با عنوان متن‌الخزرجیه تحقیق و در الجزایر (۱۹۰۲) منتشر کرده است.
طِراز اَعلام‌الزَّمَن فی طبقات اَعیان‌الیمن
که از آن با عنوانهای العقدالفاخر الحسن فی طبقات اعیان (یا اکابر) اهل‌الیمن
و ترتیب فقهاءالیمن
نیز یاد شده است. سخاوی
، از آن با عنوان تاریخ‌الیمن نیز یاد کرده است.
این کتاب در شرح حال بزرگان و مشاهیر یمن (از علما و ادبا و شاهان)، به ترتیب الفبایی، در دو یا سه جلد و مشتمل بر سی باب بود که خزرجی، آن را به دستور ملک اشرف تألیف کرد
او در نگارش این کتاب از شیوه
بهاءالدین محمد بن یوسف جَنَدی (متوفی ۷۳۲) در السلوک فی طبقات العلماء و الملوک پیروی کرده و ضمن تهذیب و ترتیب کتاب
جندی، ذیلی بر آن نوشته است.
وی در سال ۸۰۰ از تألیف کتاب فراغت یافته و در ۸۰۱، پاکنویس آن را به پایان رسانده‌است
برای شماری از منابع مؤلف و نویسندگانی که از این کتاب بهره گرفته‌اند.
طراز اعلام‌الزمن با مقدمه‌ای کوتاه و تاریخی در معرفی یمن و فضل آن، تاریخ و اهمیت آن و سپس سیره
پیامبر اکرم و نخستین خلفا آغاز می‌شود و تاریخ خلفای اسلامی تا رویدادهای مصر در زمان
سلطان برقوق (متوفی ۸۰۱) را در برمی‌گیرد. پس از آن، بخش اصلی کتاب با تراجم رجال (۲۸ باب) به ترتیب الفبایی می‌آید. در پایان، یک باب به ذکر کسانی که به
کُنیه معروف بوده‌اند و بابی دیگر به ذکر مشاهیر زنان یمن اختصاص دارد.
منابع به وجود نسخه‌های متعددی از این کتاب در کتابخانه امام یحیی در صنعا، کتابخانه تیموریه در قاهره، کتابخانه موزه بریتانیا (تراجم از حروف الف تا ح) و کتابخانه لیدن اشاره کرده‌اند
. طراز اعلام‌الزمن به کوشش
عبداللّه بن محمد حبشی و
مصطفی عبدالکریم خطیب در سه مجلد به چاپ رسیده است (ریاض ۱۴۳۰/۲۰۰۹). همچنین به نسخه‌هایی با عنوان العقدالفاخر در صنعا و موزه بریتانیا (از حرف ظاء تا باب سی‌ام) اشاره شده‌است
این کتاب به کوشش عبداللّه
بن قائد عَبّادی و دیگران در پنج جلد به چاپ رسیده است.
العَسْجَدالمَسبوک و الجَوهرالمَحبوک/ المحکوک (یا الزَّبَرْجَدالمحکوک) فی اخبار/ فی سیره الخلفاء و الملوک؛ برای عنوانهای مختلف این کتاب.
درباره مؤلف این کتاب اختلاف است. در پاره‌ای از نسخه‌های آن، کتاب به خزرجی و در برخی دیگر به ملک اشرف رسولی منسوب شده است.
برخی نویسندگان متقدم
و مؤلفان متأخر
این کتاب را به ملک اشرف رسولی نسبت داده‌اند. شاکر
محمود عبدالمنعم نیز این انتساب را پذیرفته و بخشی از کتاب را تصحیح و با عنوان العسجدالمسبوک و الجوهرالمحکوک فی طبقات الخلفاء و الملوک منتشر کرده است (بغداد، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵). او احتمال داده که خزرجی مؤلف کتابی دیگر با عنوان العسجدالمسبوک و الزبرجدالمحکوک فیمن وَلِیَالیمن من الملوک بوده است
برای این نسخه.
با این حال، اکوع
و ایمن فؤاد سید
انتساب العسجد را به خزرجی ترجیح داده و گفته‌اند وی آن را به دستور ملک اشرف تألیف کرده است.
العسجدالمسبوک کتابی تاریخی و عمومی به شیوه سالشمار است و با رویدادهای سال ۸۰۳ پایان می‌یابد.
این کتاب دارای دو بخش و هر بخش دارای پنج باب در چند فصل بوده است.
بخش اول این مطالب را دربرداشته است: سیره
پیامبر ، نخستین
خلفای پیامبر ،
صحابه ،
خلفای اموی و عباسی،
ائمه زیدیه (از نوادگان
امام حسن علیه‌السلام)،
امامیه و
ائمه دوازده‌گانه ، و
اسماعیلیه .
مطالب بخش دوم نیز عبارت بوده‌اند از: ملوک مصر و شام (از جمله ایوبیان و ممالیک)، افریقیا، قَیْروان، اندلس، مغرب اقصا، ملوک صنعا، عدن، و زبید و امرا و وزرای آن.
اگرچه نسخه‌های متعددی از این کتاب مانده است
متن کامل آن اکنون در دست نیست. در نسخه کتابخانه الجامع‌الکبیر در صنعا، پس از مقدمه‌ای درباره سیره پیامبر در هجده فصل، به ذکر حوادث دوران خلفا در پنج باب پرداخته شده که هر باب دارای چند فصل است. این نسخه با فصل ۲۴ در ذکر خلافت
مستکفی‌باللّه پایان می‌یابد.
نسخه شماره ۳۸۶۳ دارالکتب المصریه شامل قسمتی از بخش اول کتاب، از خلافت مطیع تا سقوط
بغداد در ۶۵۶ (فصلهای ۲۵ تا۴۰) است.
آغاز نسخه عکسی موجود در کتابخانه آصفیه حیدرآباد دکن (ش ۱۸) نیز که راجع به بخش دوم العسجدالمسبوک است، ناقص و فقط مشتمل بر تاریخ ائمه زیدیه یمن، دیلم، ائمه اسماعیلی و فاطمیان مصر و بخشهای دیگری از باب اول (ملوک مصر و شام) تا رویدادهای ۷۷۵ است. دیگر بابهای بخش دوم کتاب هم تاکنون به دست نیامده است.
العسجدالمسبوک حاوی اطلاعاتی درباره اوضاع سیاسی، نظامی، اقتصادی، اجتماعی و فکری یمن و عراق است که پاره‌ای از این مطالب را در جای دیگر نمی‌توان یافت.
این کتاب افزون بر حوادث سیاسی خلفا و شاهان که محور اصلی آن را شکل می‌دهد، مشتمل بر شرح‌حال علما، محدّثان، شعرا، ادبا، امرا، سرداران، فقها،
صوفیان و افرادی است که در برخی زمینه‌های اجتماعی نامبردار بودند.
ابن‌دَیْبَع (متوفی ۹۴۴)، دیگر مورخ یمنی، با تلخیص العسجدالمسبوک، و افزودن مطالبی درباره تاریخ بنورسول و دولت طاهریان یمن، قرّة‌العیون فی اخبار الیمن المیمون را تألیف کرده است.
العقوداللؤلؤیة فی تاریخ/ اخبار الدولة‌الرسولیة،
این کتاب تاریخ دولت بنورسول یمن را از زمان تأسیس آن به دست ملک منصور عمر
بن علی در ۶۲۶ تا پایان حکومت ملک اشرف اسماعیل (متوفی ۸۰۳) در بردارد.
مؤلف حوادث را به صورت سال به سال با ذکر ماه ثبت کرده و ذیل حوادث هر سال، شرح‌حال درگذشتگان آن سال را آورده است
اگر چه خود خزرجی
و همچنین سخاوی
این کتاب را به ملک‌اشرف اسماعیل نسبت داده‌اند، اما محققان معاصر گفته‌اند که خزرجی آن را به دستور ملک اشرف تألیف کرده است.
به نظر می‌رسد خزرجی العقود را از بخش راجع به تاریخ بنورسول در کتاب دیگرش الکفایه (ادامه مقاله) استخراج کرده باشد.
نسخه‌های متعددی از العقود باقی مانده‌است
. این کتاب را نخست
محمد بسیونی عسل تصحیح کرد که در ۱۳۲۹ـ۱۳۳۲/ ۱۹۱۱ـ۱۹۱۴ در دو جلد در قاهره منتشر شد.
چاپ جدید العقود به کوشش
محمد بن علی اکوع حِوالی (بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳) صورت گرفته است.
سرجیمز ردهاوسالعقود را به انگلیسی ترجمه کرد و پس از وفاتش، ادوارد براونو نیکلسونآن را در سه جلد در لندن به چاپ رساندند (۱۳۲۴ـ۱۳۲۵/۱۹۰۶ـ۱۹۰۷؛
که در آن سال چاپ اثر ۱۹۰۶ـ۱۹۱۸ نوشته شده است.
الکفایة و الاعلام فیمن وَلیَ الیمنَ و سَکَنَ‌ها فی الاسلام/ مِن اهل الاسلام/ من ملوک الاسلام،
که موضوع آن تاریخ دودمانهای اسلامی حاکم در یمن از روزگار پیامبر اکرم تا زمان مؤلف است.
به گفته مؤلف، این کتاب دارای پنج باب بوده، اما تاکنون فقط بابهای چهارم و پنجم آن به دست آمده است و از محتوای بابهای اول تا سوم اطلاعی در دست نیست. باب چهارم، درباره رویدادهای یمن از آغاز
اسلام تا سده سوم، در ده فصل تنظیم شده است. باب پنجم آن به تاریخ شهر زَبید و دولتهای حاکم در آن‌جا از سده سوم تا سال ۸۰۳ اختصاص دارد و مشتمل بر دوازده فصل است.
مؤلف در این کتاب حوادث را به شیوه سالشمار ذکر کرده و در بخش دوم آن، در ذیل حوادث به ذکر درگذشتگان هر سال پرداخته است. در این کتاب اوضاع اقتصادی، عمرانی، ادبی، فکری و اجتماعی در کنار اوضاع سیاسی بررسی شده‌اند.
بخشهای باقی‌مانده الکفایة از جهاتی با برخی نسخه‌های العسجدالمسبوک، از جمله نسخه کتابخانه حرم مکّی، کاملا یکسان است. هر دو کتاب به حوادث ۸۰۳ پایان می‌یابند و تقسیم‌بندی دو کتاب و محتوای آن‌ها همسان است، به گونه‌ای که گویا یک کتاب با دو عنوان‌اند. این احتمال هست که الکفایة همان کتاب العسجدالمسبوک باشد که در عین حال بخشی از تاریخ عمومی دولتهای اسلامی به نام العسجدالمسبوک و الجوهرالمحکوک فی اخبار الخلفاء و الملوک است
به خصوص که بریهی
کتاب العسجد را مجموعه چند کتاب تاریخی دانسته است.
خزرجی در تألیف الکفایة از منابعی همچون تاریخ صنعاء اثر
احمد بن عبداللّه رازی بهره گرفته است. الکفایة خزرجی منبع مهم مورخانی همچون ابن‌دَیبَع (متوفی ۹۴۴) در قُرّة‌العیون فی تاریخ الیمن‌المیمون و یحیی
بن حسین‌ابن‌قاسم (متوفی بعد از ۱۰۹۹) در غایة‌الامانی فی تاریخ‌القطر الیمانی بوده است.
از الکفایه نسخه‌های متعددی در کتابخانه‌های جهان از جمله در کتابخانه ملی فرانسه، جامع‌الکبیر صنعا و کتابخانه خدابخش هند نگهداری می‌شود
حبشی، مصادر، ص ۴۱۸؛.
راضی دغفوس پنج فصل نخست این کتاب را که مشتمل بر رویدادهای سده‌های اول تا سوم است، با نام «الیمن فی عهد الولاة» تحقیق و در ۱۹۷۹، در مجله کلیة الآداب و العلوم الانسانیة (ش ۱۰۷ـ۱۰۸) منتشر کرده است.
قاسم جواد خلف جیزانی نیز الکفایه و الاعلام را به صورت رساله‌ای دانشگاهی (بغداد ۱۹۹۵) تحقیق و بررسی کرده است
.
المحصول فی انتساب بنی‌الرسول،
این کتاب در اصل شرح قصیده میمیه‌ای از حارث الرائش، پادشاه حِمْیری یمن، بوده است و مؤلف آن را درباره صحت نسب بنورسول
و احتمالا در ردّ سخن کسانی که نسب آنان را به ترکمن‌ها می‌رساندند، تألیف کرده است
این کتاب در دست نیست.
مرآة‌الزَّمَن فی تاریخ زبید و عَدَن
منابع :
(۱) ابن‌تغری بردی، الدلیل‌الشافی علی‌المنهل‌الصافی، چاپ فهیم
محمد شلتوت، قاهره ۱۹۹۸.
(۲) ابن‌حجر عسقلانی، إنباءالغمر بأبناءالعمر، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۷ـ۱۳۹۶/۱۹۶۷ـ۱۹۷۶.
(۳) ابن‌حجر عسقلانی، ذیل‌الدررالکامنة، چاپ عدنان درویش، قاهره ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
(۴) ابن‌دیبع، کتاب قرّة‌العیون باخبار الیمن المیمون، چاپ
محمد بن علی اکوع،) بیروت (۱۴۰۹/ ۱۹۸۸.
(۵) ابن‌عماد.
(۶) عبداللّه طیب
بن عبداللّه ابومخرمه، تاریخ ثغرعدن، چاپ اسکار لوفگرن، لیدن ۱۹۳۶ـ) ۱۹۵۰ (.
(۷) اسماعیل اکوع، «اضواء علی مؤلفات علی
بن الحسن‌الخزرجی المؤرخ‌الیمانی»، مجلة‌المورخ‌العربی، ش ۴ (۱۹۷۷).
(۸) ایمن فؤاد سید، «العسجدالمسبوک فیمن تولّی‌الیمن من الملوک و نسبته للخزرجی»، العرب، سال ۵، ش ۱۰ (ربیع‌الآخر ۱۳۹۱).
(۹) ایمن فؤاد سید، مصادر تاریخ‌الیمن فی‌العصر الاسلامی، قاهره ۱۹۷۴.
(۱۰) بدری
محمد فهد، «) حول (العسجدالمسبوک والجوهر المحبوک»، الاقلام، سال ۵، ش۷ (ذیحجه ۱۳۸۸ ـ محرّم ۱۳۸۹).
(۱۱) عبدالوهاب
بن عبدالرحمان بُرَیهی، طبقات صلحاءالیمن، المعروف بتاریخ البریهی، چاپ عبداللّه
محمد حبشی، صنعا ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۱۲) اسماعیل بغدادی، ایضاح‌المکنون، ج ۲، در حاجی خلیفه، ج ۴.
(۱۳) اسماعیل بغدادی، هدیة‌العارفین، ج ۱، در حاجی خلیفه ، ج ۵.
(۱۴) حاجی خلیفه.
(۱۵) عبداللّه
محمد حبشی، مراجع تاریخ‌الیمن، دمشق ۱۹۷۲.
(۱۶) عبداللّه
محمد حبشی، مصادرالفکرالعربی الاسلامی فی‌الیمن، صنعا: مرکزالدراسات الیمنیة.
(۱۷) مهدی
بن محمد حرازی، تراجم علماءالیمن بین الواقع و الطموح، یمن ۱۴۲۶/۲۰۰۵.
(۱۸) علی
بن حسن خزرجی، العقد الفاخرالحسن فی طبقات اکابر اهل‌الیمن، چاپ عبداللّه
بن قائد عبّادی و دیگران، صنعا ۱۴۲۹ـ۱۴۳۰/ ۲۰۰۸ـ۲۰۰۹.
(۱۹) علی
بن حسن خزرجی، العقد اللؤلؤیة فی تاریخ الدولة الرسولیة، ج ۱، چاپ
محمد بسیونی عسل، ج ۲، چاپ
محمد بن علی اکوع، صنعا ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۲۰) راضی دَغفوس، دراسات فی‌التاریخ العربی الاسلامی الوسیط، بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۵.
(۲۱)
محمد بن محمد زبیدی، تاج‌العروس من جواهرالقاموس، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
(۲۲)
محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الاعلان بالتوبیخ لمن ذمَّالتاریخ، چاپ فرانتس روزنتال، بغداد ۱۳۸۲/۱۹۶۳.
(۲۳)
محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الضوءاللامع لاهل القرن‌التاسع، قاهره: دارالکتاب الاسلامی.
(۲۴)
یوسف الیان سرکیس، معجم‌المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
(۲۵) شاکر
محمود عبدالمنعم، الملک الاشرف‌الغسانی و کتابه‌العسجدالمسبوک، چاپ علی خاقانی، در العسجدالمسبوک‌والجوهرالمحکوک فی طبقات الخلفاء والملوک،) منسوب به (اسماعیل
بن عباس غسانی (رسولی)، چاپ شاکر
محمود عبدالمنعم، بیروت: دارالتراث‌الاسلامی، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵.
(۲۶) صفدی.
(۲۷) حسین عمری، مصادرالتراث الیمنی فی‌المتحف البریطانی، دمشق ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
(۲۸) نوری
حمودی قیسی، «العسجد المسبوک فیمن تولّی الیمن من‌الملوک و نسبته‌للخزرجی»، العرب، سال ۵، ش ۵ (ذیقعده ۱۳۹۰)، ش ۶ (ذیحجه ۱۳۹۰).
(۲۹) الموسوعة‌الیمنیة، زیرنظر
احمد جابر عفیف و دیگران، صنعا ۱۴۱۲/۱۹۹۲، ذیل «علی
بن حسن الخزرجی» (از حسین عبداللّه عمری).
(۳۰) یاقوت حموی، کتاب معجم‌البلدان، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
(۳۱) یاقوت حموی، معجم‌الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
(۳۲) کارل بروکلمان، Geschichte DER arabischen Litteratur، لیدن ۱۹۴۳-۱۹۴۹، Supplementband، ۱۹۳۷-۱۹۴۲.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «موفق‌الدین خزرجی»، شماره۷۰۴۰.
