موضوع احتیاط
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
پس از روشن شدن تعریف
احتیاط و خوشایندی آن از نگاه
عقل و
نقل و ارزش و
جای‌گاه آن و قوت‌ها و کاستی‌های آن نیز نسبت به
اجتهاد و
تقلید، این پرسش مطرح است که آیا
فرمان‌بری اجمالی علمی بایدها و دستورها، از راه احتیاط، بسان
فرمان‌بری تفصیلی ظنی از راه اجتهاد و تقلید، بسنده می‌کند یا خیر؟
در پاسخ به این پرسش، لازم است موضوع بحث روشن شود.
در مسأله
احتیاط، قسم‌ها و گونه‌های بسیاری را می‌شود فرض کرد که در بحث نمودار کلی، به گونه‌هایی اشاره شد و در این‌جا، از زاویه دیگر و به گونه‌های دیگر اشاره می‌شود.
یکی از گونه‌های احتیاط،
احتیاط عقلی و
شرعی است.
از جمله بحث‌هایی که پیرامون احتیاط مطرح شده، عبارت است از تقسیم آن به عقلی و شرعی که برای هر یک تعریف و سپس وجه تمایزی ذکر کرده‌اند.
مورد و بستر احتیاط شرعی، احتمال تکلیف است، لکن موضوع احتیاط عقلی، یقین به
تکلیف و
شک در خارج شدن از عهده و انجام آن است. دلیل احتیاط شرعی،
اخبار و
روایاتی است که بر نگهداشت جدی امر
دین دلالت دارند، مانند اخوک دینک فاحتط لدینک.
و دلیل احتیاط عقلی، یکی بایستگی کنار زدن
زیان احتمالی است و دیگر این که
اشتغال یقینی فراغ یقینی می‌طلبد که جز با انجام هر چه که احتمال
واجب بودنآن داده می‌شود و یا با ترک هر آن‌چه که احتمال حرام بودن آن داده می‌شود ممکن نیست. بنابر این، باید احتیاط کند و هر آن‌چه را که احتمال می‌رود
واجب باشد، انجام دهد و هر آن‌چه که احتمال می‌رود،
حرام باشد، ترک گوید.
بسیاری از بزرگان، مانند
شیخ انصاری منکر احتیاط شرعی شده و تمام روایات مربوط به مسأله را
ارشادی دانسته‌اند. اینان احتیاط را عقلی می‌دانند.
احتیاط در
عبادت‌ها و
داد و ستدها
افزون بر تقسیم کلی احتیاط به عقلی و شرعی، برای آن موردهایی ذکر شده است.
احتیاط در عبادت‌ها و داد و ستدها.
در
شبهه حکمیه و
موضوعیه.
در
شبهه وجوبیه و
تحریمیه.
منشأ
شبهه در
حکم، یا نبود
نص است، یا
اجمال و یا ناسازگاری آن.
شبهه، یا
بدوی و ابتدایی است و یا همراه با
علم اجمالی.
شبهه یا
محصوره است، یا
غیر محصوره.
اجرای اصل، یا پیش از جست‌وجو و بررسی دلیل است و یا پس از آن. و نیز
احتیاط در اطراف
شبهه، یا لازمه‌اش تکرار است یا نیست.
و در هر حال با فرمان‌بری تفصیلی علمی از راه
یقین و یا تفصیلی ظنی از راه
اجتهاد و
تقلید، ممکن است، یا ناممکن.
با نظر به
تداخل و تکراری بودن بعضی از صورت‌ها، بحث را در شش محور اساسی پی می‌گیریم. و لکن پیش از تحقیق و بررسی حکم احتیاط در محورهای یاد شده، مناسب است به مورد اختلاف
اخباریان با
اصولیان اشاره‌ای کوتاه داشته باشیم.
در بسیاری از موردها،
اخباری با
اصولی، دیدگاه یک‌سانی دارند و در نتیجه در موارد
شبهه موضوعیه، چه
وجوبیه و چه تحریمیه و نیز در مورد
شبهه حکمیه وجوبیه، به
برائت و
واجب نبودن احتیاط باور دارند. هر چند که برتری و خوشایندی آن در حد یک حکم و
عمل مستحبی مورد اتفاق است.
و امّا در باره
شبهه حکمیه تحریمیه، گروهی از اخباریان عقیده به
واجب بودن احتیاط دارند و بر این ادعا، به دلیل‌هایی استدلال کرده‌اند. امّا اصولیان ضمن پسندیده دانستن احتیاط در این مورد، به عنوان یک عمل
مستحب واجب بودن احتیاط مخالفت ورزیده و از همه دلیل‌های اخباریان پاسخ داده و حکمِ به
واجب بودن احتیاط را، با نبود دلیل در خور اعتماد، خلاف احتیاط دانسته و تنها خوشایندی و برتری آن را پذیرفته‌اند.
اخباریان اصولیان را، چون احتیاط را
واجب ندانسته‌اند، سهل‌انگار و بی مبالات در امر
دین دانسته‌اند. در نتیجه، هر یک برای ثابت کردن سخن خود، دیگری را بی احتیاط خوانده است. بنابر این اختلاف میان اخباری و اصولی،
شبهه حکمیه تحریمیه است که اخباری احتیاط را
واجب می‌داند و اصولی آن را
واجب نمی‌داند. و امّا اصل برتری و خوشایندی احتیاط در این مورد، همانند دیگر موردها پذیرفته همگان است.
یادآوری: اختلاف اخباریان با اصولیان در
شبهه حکمیه تحریمیه، به عقیده
آقای بروجردی، پدیده نوظهوری است که در بین اخباریان پسین مطرح شده است.
(فالقول بالاحتیاط فی الشبهات التحریمیه قول مستحدث فی الاعصار المتأخرة و منشأه حدوث مثل النتباک و نحوه و قد حکی ان احداً من علماء قزوین حرّر رسالة حرمة الغلیان و ارسلها الی المجلسی علیه الرحمة فارسل المجلسی له سفرة مملوة من التنباک لکونه خیر عوض للرسالة بنظره).
(۱). الاصول العامة للفقه المقارن، سيد محمدتقى حكيم.
(۲). نهایة الاصول، سید حسین بروجردی.
(۳). الرسائل، شیخ انصاری.
برگرفته از مقاله احتیاط، دفتر تبلیغات اسلامی، شماره۲۹.
