منتخب المکاتیب (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب منتخب المکاتیب اثر
فیض کاشانی ۱۰۹۱ ه. ق و به
زبان فارسی است که پیرامون منتخبی از نامه‌های
عبدالله قطب بن محیی گردآوری شده است.
کتاب شامل دو بخش می‌باشد. بخش اول تحت عنوان
عرفان در دفتر فارسی، به
مکاتیب قطب، ساختار نامه، سبک ادبی
مکاتیب، زندگی عبدالله قطب به محیی، زندگی
فیض و شیوه
فیض در گزینش
کتاب می‌باشد و بخش دوم
کتاب شامل
مکتوب نامه هاست.
۱. منتخب نویسی شیوه مرسوم صاحبان اندیشه و
قلم ، از دیر باز تا کنون بوده است. این شیوه در قلمرو
علوم حدیث و
اخبار و نیز در
فقه و
تاریخ کاربرد بیش تری داشته است. حجم بزرگ برخی
کتاب‌های مرجع و دشواری‌های استنساخ و نشر آثار
مکتوب و نیز ضرورت‌های حاکم بر کاغذ و
کتاب در روزگار گذشته، برخی ارباب خرد و قلم را بر آن می‌داشت که بدین شیوه،
کتاب‌های ارزشمند و پر فایده را احیا و بازسازی کنند. منتخب نویسی اگر بر معیارهای دقیق و اصولی انجام پذیرد، خود پیرایشی است که گاه کار شرح و حاشیه را نیز انجام می‌دهد. زیرا بسا پیرایش
کتاب‌های پر حجم که راه درک و دریافت آن‌ها را هموار می‌کند و
مخاطب را در
فهم آسان یاری می‌رساند.
۲. علامه
فیض کاشانی در این آوردگاه نیز دارای آثار گونه گونی است که هر کدام در احیای آثار گذشتگان و در دسترس قرار دادن آن‌ها نقش درخوری دارند.
«منتخب
مکاتیب قطب»، «منتخب مثنوی با نام
سراج السالکین»، «
منتخب دیوان شمس»، «
منتخب رسائل اخوان الصفا»، «
منتخب الفتوحات المکیة»، از این دست آثار
فیض است که خود در فهرست آثار خویش از آن‌ها نام می‌برد.
۳.
کتاب ارزشمند «
المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء» نیز به گونه‌ای همان منتخب نگاری است؛ ولی در محدوده‌ای دیگر. علامه
فیض در این اثر خود از سویی با حفظ شاکله اصلی
کتاب «
احیاء العلوم»
غزالی و رعایت ترتیب منطقی ابواب و فصول از حجم
کتاب و مطالب سست و باطل و نیز
روایات نادرست آن پیراسته است و از سویی دیگر بر فراوانی مباحث ارجمند آن با اضافه کردن مطالبی با سرنوشته «اقول» و نیز نقل روایات
شیعی افزوده است؛ مثلا در بخش «عادات» که غزالی به ذکر آداب سماع و
وجد صوفیان می‌پردازد، علامه
فیض پس از حذف آن «آداب الشیعه» و «اخلاق الامامة» را بر معیار و مبانی والای شیعی اضافه می‌کند.
۴. علامه
کاشانی این شیوه را در آثار بلند خود نیز انجام داده است.
کتاب روایی پر حجم «
الوافی» را در
کتاب «
الشافی» تلخیص کرده است و تفسیر «
الصافی» خویش را در
تفسیر «
الاصفی» و
کتاب «
عین الیقین» خود را در
کتاب «
انوار الحکمه» به اختصار گنجانده است.
۵.
فیض در منتخب نگاری
مکاتیب قطب از آزادی عملی بیش تری برخوردار بوده است، زیرا انفصال نامه‌ها از یکدیگر و عدم نیاز آن‌ها به ربط منطقی، کار گزینش و پیرایش را آسان کرده است. وی کوشیده است، نامه‌هایی را که در بردارنده
روایات نادرست و غیرقابل پذیرش از دیدگاه
عارفان و حدیث شناسان شیعی است، حذف کند و نیز برخی نامه‌ها را که حاوی پاره‌ای مباحث مبتنی بر کلام
جبری و
اشعری است، بزداید. نامه‌های خصوصی که قطب در پاسخ برخی مریدان خود در احوال پرسی از بیماران و تسلیت
مرگ کسان نوشته است و نیز نامه‌هایی که در آن‌ها به احوال شخصی سالکان رسیدگی کرده است و یا به مسائلی که اختصاص به مریدان ساکن در اخوان آباد دارد و نیز نامه‌هایی که به بحث‌های
جدلی و پاسخ به برخی معترضان پرداخته است، در منتخب
فیض دیده نمی‌شود. «
مکاتیب قطب» مجموعه نامه‌هایی است، گرد آمده از عارف بزرگ عبدالله قطب بن محیی. این نامه‌ها در بردارنده فراوان نکته‌های اخلاقی و اشارات سلوکی است که قطب به پیروان خود سفارش کرده است. دست نویس این نامه‌ها روزگار بلندی دستمایه سلوک عارفان و
نور چشم طالبان حقیقت بوده و امروزه نیز هست. در روزگار قطب و شاید به دستور او، دفتری از نامه‌هایی که مخاطب آن‌ها عموم سالکان است، گرد آمده و به سفارش وی بخش‌هایی از آن در جلسه‌های ذکر و علم قرائت می‌شده است. قطب خود در نامه‌ای آداب قرائت
مکاتیب و بهره وری از آن را گوش زد کرده است.
۱. نامه‌های قطب با نام
خداوند و سپاس او با عباراتی شیرین و متفاوت شروع می‌شود و با ستایش و
حمد خداوند و
دعا به خود و
مخاطبان پایان می‌پذیرد. پژوهش گران شمار نامه‌ها را تا ۷۸۳ نامه بر اساس نسخه‌های موجود در
کتاب خانه‌ها بر آورد، کرده‌اند.
۲. مخاطب نامه‌های قطب سه گروه‌اند: خاص، عام و اعم. نامه‌های خاص به شخص یا اشخاص معینی است که نام آن‌ها با ذکر القاب طریقتی و سپس دعا به آن‌ها شروع می‌شود که گاه در ضمن آن‌ها به سفارش‌های عمومی نیز پرداخته است. امیر رکن الدین حسن و امیر شیخ محمد و امیر شیخ ابوسعید بیش‌ترین نامه‌های خصوصی را به خود اختصاص داده‌اند. مضمون این نامه‌ها گاه تسلیت
مرگ کسان یا دلداری و دلگرمی آن‌ها در بیماری‌ها و مصائب روزگار یا سفارش‌های سلوکی است و گاه نیز بدون بهانه به بیان پاره‌ای
معارف عرفانی پرداخته است.
۳. نامه‌های عام نامه‌هایی است که به پیروان و شاگردان خویش با سر نوشته‌هایی چون: الی الاخوان الالهیین، الی الاخوان التائبین و... نگاشته شده است. این نامه‌ها در بر دارنده سفارش‌ها و دستورهای سلوکی و نیز
نصیحت و
ارشاد کسانی است که با اندیشه و آراء قطب آشنایی دارند و از
مریدان او به حساب می‌آیند.
۴. گروه سوم نامه‌هایی است که مخاطب آن‌ها تمامی
مسلمانان و همه آناند که نامه او به دستشان می‌رسد، چه مرید او باشند یا نباشند. مانند نامه‌هایی که با این گونه عنوان شروع می‌شود: «این نامه‌ای است از من به سوی آن کس که وی را در شنودن تذکره همتی باشد...»
نثر مکاتیب نثری ساده، شیوا و پخته و گاه
مسجع و موزون است. محتوا وشیوه نگارش نامه‌ها حکایت از گستره آگاهی‌های علمی وادبی نگارنده می‌کند. این شیوه نثر نویسی که پس از ظهور
سعدی و نگارش
گلستان در
قرن هفتم آغاز شده است، شیوه ماندگار عالمان و ادیبان- اگر چه پر افت و خیز- تا قرن هشتم و نهم پیش از استیلای
حکومت صفویان است. نثر روان
مکاتیب، گذر از دوران دشوار نویسی را با خود به همراه دارد؛ ولی از ساده نویسی افراطی و سست نگاری نیز فاصله گرفته است.
نرم افزار مجموعه آثار
فیض کاشانی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
