ممنوعیت شکنجه (حقوق بشر)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ممنوعیت شکنجه از مباحث
علم حقوق است.
شکنجه در لغت به معنای ایذا و
آزار و در اصطلاح حقوقی معنای خاصی دارد. عمدی بودن، ایجاد صدمه یا درد شدید، عنصر هدف، انجام شکنجه توسط مامور رسمی، از عناصر لازم جهت تحقق شکنجه است. شکنجه در اسناد بین المللی و اکثر قوانین اساسی به صورت ثابت و غیر قابل تعلیق، ممنوع شده لذا تخلف از آن مصداق نقض فاحش حقوق بشر محسوب می‌شود.
واژه «شکنجه» (Torture) در لغت به معنای «
ایذاء، آزار و رنج، تعذیب و در اصل شکستن و پیچیدن و عذاب دادن
دزد و گناهکار» است.
هنگامی که این واژه در حقوق و به ویژه در نظام بین‌المللی حقوق بشر به کار برده می‌شود مفهومی خاص از آن مدنظر است.
اصطلاح شکنجه در برخی از اسناد بین‌المللی حقوق بشری نظیر ماده یک اعلامیه حمایت از تمامی اشخاص در مقابل شکنجه و سایر رفتارها یا مجازات ظالمانه، غیر انسانی و تحقیرآمیز (۱۹۷۵)،
ماده یک کنوانسیون منع شکنجه و دیگر رفتارها یا مجازات‌های بی‌رحمانه (ظالمانه)،
غیرانسانی یا تحقیر آمیز (۱۹۸۴)
و بند ۲ ماده ۷ اساسنامه دیوان بین‌المللی کیفری تعریف شده است. این دو سند به طور خاص در خصوص ممنوعیت شکنجه تدوین شده‌اند.
تعریفی که در کنوانسیون منع شکنجه (۱۹۸۴) بیان شده است علاوه بر این که در یک سند جهانی و الزام‌آور آمده، شامل تمامی قیودی است که در سایر تعاریف آورده شده و همچنین مورد تایید و توجه دادگاه کیفری بین‌المللی یوگسلاوی سابق و
کمیته حقوق بشر نیز بوده است.
بند ۱ ماده ۱ کنوانسیون مذکور بیان می‌کند: «برای اهداف این کنوانسیون واژه شکنجه یعنی تحمیل هر فعل عمدی که به وسیله آن درد یا صدمه شدید اعم از جسمی یا روحی به منظور دستیابی به اهدافی، از قبیل کسب اطلاعات یا
اقرار از قربانی یا شخص ثالث، مجازات قربانی برای عملی که وی یا شخص ثالث مرتکب شده یا مظنون به ارتکاب آن است، مرعوب نمودن یا اعمال فشار بر قربانی یا شخص ثالث یا به هر علتی که براساس هرگونه تبعیضی باشد، بر شخصی تحمیل شود، هنگامی که چنین درد یا صدمه‌ای توسط مامور رسمی یا تحت نظارت یا با رضایت یا سکوت وی و در حدود صلاحیت رسمی او صورت پذیرد. این تعریف شامل درد دو رنجی نیست که صرفاً ذاتی یا لازمه ضمانت اجراهای قانونی است»
مطابق تعریف حاضر، جهت تحقق شکنجه وجود چهار عنصر ضروری است:
۱- عمدی بودن عمل ارتکابی
۲- ایجاد صدمه یا درد شدید
۳- عنصر هدف
۴- انجام شکنجه توسط مامور رسمی یا با دستور یا رضایت یا سکوت وی.
لازم به ذکر است که رکن مادی شکنجه می‌تواند به صورت فعل یا ترک فعل تحقق یابد و عناصر هدف بر شمرده در تعریف حاضر از باب نمونه و مثال است (حصری نیست). کمیته ضد شکنجه به عنوان نهاد ناظر بر این کنوانسیون نظارت دارد.
همچنین شکنجه از جهت تیپ‌شناسی به «
شکنجه جسمی» (Physical Torture) و «
شکنجه روحی» (Mental Torture) تقسیم می‌شود که این‌گونه تقسیم‌ها تنها از جهت نظری و آموزشی حایز اهمیت است و تاثیر ماهوی ندارند.
ممنوعیت شکنجه یکی از مهم‌ترین ارزش‌های اساسی جوامع دمکراتیک به شمار می‌آید. از این روی امروزه در بیشتر قوانین اساسی کشورها به ممنوعیت شکنجه افراد به عنوان یکی از حقوق اساسی تصریح شده است در اصل ۳۸
قانون اساسی کشورمان به این امر تصریح شده است و در قوانین کیفری هم مقرراتی درباره حفظ این حق وضع شده است.
حق آزادی از شکنجه به عنوان یکی از
حقوق بنیادین بشر، حقی مطلق (Absolute) و غیرقابل انحراف (غیر قابل تعلیق) (Non-Derogable) است. از این جهت این حق تحت هیچ شرایطی، حتی در وضعیت‌های اضطراری عمومی یا به دستور مافوق یا حالت جنگی و تهدید خطرات عمومی تروریستی نباید مورد نقض قرار گیرد.
ممنوعیت شکنجه و سایر
رفتارهای غیرانسانی یا حق آزادی از شکنجه در بسیاری از اسنادی که در خصوص حمایت از
حقوق بشر و آزادی‌های اساسی در سطوح مختلف بین‌المللی، منطقه‌ای و ملی به صورت الزام‌آور یا غیرالزام‌آور تدوین شده‌اند، تصریح شده است.
به عنوان نمونه علاوه بر اسناد مذکور در قسمت تعریف، ماده ۷
میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی (۱۹۶۶)،
ماده ۳۷ و ۳۹ کنوانسیون حقوق کودک (۱۹۸۹)،
ماده ۵
اعلامیه جهانی حقوق بشر (۱۹۴۸)
و... از جمله اسناد بین‌المللی هستند که در آنها به ممنوعیت شکنجه تصریح شده است.
در برخی از اسناد منطقه‌ای حمایت از حقوق بشر نظیر ماده ۳ کنوانسیون اروپایی حمایت از حقوق بشر و آزادی‌های اساسی (۱۹۵۰)،
ماد ه ۵ کنوانسیون آمریکایی حقوق بشر (۱۹۶۹)،
ماده ۵ منشور آفریقایی حقوق بشر و ملتها (۱۹۸۱)،
ماده ۱۳ منشور عرب راجع به حقوق بشر (۱۹۹۴)،
مواد ۲۵ و ۲۶ اعلامیه آمریکایی حقوق و وظایف انسان (۱۹۴۸)
و... نیز به ممنوعیت شکنجه تصریح کرده‌اند.
مطابق رویکرد نظام بین‌المللی حقوق بشر، هیچ تردیدی در ممنوعیت شکنجه وجود ندارد و ممنوعیت شکنجه جزء قواعد عرفی حقوق بین‌الملل و بلکه بالاتر از آن جزء قاعده آمره بین‌المللی محسوب می‌شود.
از این جهت نقض این حق در شمار نقض فاحش حقوق بشر و تجاوز به
کرامت انسان ذکر شده است.
۱- Conde، H، victor، A Hand book of International Human Rights Terminology، Second Edition، United>۲- In gelse، chris، The UN Committee Against Torture An Assessment، First published، Kluwer law In ternational، The Hague/ London/ Boston، ۲۰۰۱.
۳- Joseph s، schaltz J.، Castan M.، The International covenant on civil and political rightsi cases، materials and commentary، oxford university press، ۲۰۰۰.
۴- smith، rhone k. m.، text book on international human rights، first published، oxford university press، ۲۰۰۵.
سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «ممنوعیت شکنجه»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۰/۸/۱۳.
