ملازمه امر به شیء و نهی از ضد
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بحث از تلازم یا عدم تلازم میان
امر به چیزی با
نهی شرعی از ضدّ آن را ملازمه امر به شیء و نهی از ضد گویند.
ملازمه امر به شیء و نهی از ضد، به این معنا است که هرگاه
مولا به چیزی امر کند، آیا نهی از ضد آن را اقتضا دارد یا خیر؛
برای مثال، دستور
ازاله نجاست از مسجد که
واجب فوری است، باعث نهی مولوی شرعی تبعی از ضد آن مثل
نماز خواندن در
وسعت وقت می‌گردد یا نه.
این مسئله مورد اختلاف
علمای اصول می‌باشد؛ آنان در این جا از مسائل ذیل گفت و گو می‌کنند:
۱. آیا این مسئله از مسائل
اصولی است یا خیر؟
مرحوم «
محقق نایینی » می‌گوید: این مسئله از مسائل اصولی است، زیرا نتیجه حاصل از آن در
استنباط حکم شرعی به کار می‌آید؛
به این دلیل که اگر اقتضا را پذیرفتیم، معنای آن این است که
ازاله نجاست از
مسجد واجب اهم مامورٌ به است و
نماز در وسعت وقت واجب مهم در مقام مزاحمت با ازاله نجاست،
حرام می‌شود و حرمت در
عبادت مقتضی فساد و بطلان آن است؛
بنابراین، حکم حرمت و
فساد چنین نمازی به سبب ملازمه به دست می‌آید، پس این مسئله از مسائل اصولی است.
۲. آیا این مسئله از مسائل عقلی است یا لفظی؟
برخی مانند مرحوم «
صاحب معالم » آن را از مسائل لفظی می‌دانند، امّا مرحوم «
محقق نایینی » معتقد است اگرچه طرح این مسئله در بخش مباحث الفاظ
علم اصول ، بر این مطلب اشعار دارد که مسئله از مباحث لفظی است، اما چون در عبارت «الامر بالشیء یقتضی النهی عن ضده‌ام لا» تعبیر «الامر بالشیء» شامل مطلق اوامر است چه از راه دلالت لفظی و
کتاب و
سنت ثابت شده باشد و چه از راه
عقل و
اجماع و سایر
ادله لبّی ، نشان دهنده آن است که بحث، لفظی نیست، وگرنه باید اوامر ثابت شده به کمک عقل و اجماع، از دایره نزاع بیرون باشد.
۳. کلمه «اقتضا» به چه معنایی است؟
برخی هم چون مرحوم «محقق نایینی» معتقدند کلمه «اقتضا» معنای وسیعی دارد که شامل موارد زیر می‌شود:
الف) اقتضا به نحو عینیت (
دلالت مطابقی )؛
ب) اقتضا به نحو تلازم (
دلالت التزامی )؛
ج) اقتضا به نحو جزئیت (
دلالت تضمنی ).
گروهی معتقدند اقتضا تنها به معنای تلازم می‌آید و استعمال آن در مورد اول و دوم مجازی است،
و بعضی بر این باورند که اقتضا فقط به معنای دلالت التزامی است و در دو معنای دیگر حتی به صورت مجازی نیز به کار نرفته است.
در این جا به کسانی هم چون مرحوم «
محقق نایینی » و «
آخوند خراسانی » که اقتضا را به طور وسیع معنا کرده و این مسئله را از مسایل عقلی دانسته‌اند، اشکال شده است که با این که سه نوع دلالت (مطابقی، تضمنی، التزامی) از اقسام
دلالت لفظی می‌باشد، چگونه می‌توان مسئله را از مسائل عقلی دانست.
هر چند کسانی مانند مرحوم «
صاحب معالم » که مسئله را لفظی دانسته‌اند می‌توانند اقتضا را به معنای وسیع معنا کنند.
۴. مراد از «ضدّ» در عنوان بحث چیست؟
واژه «ضد» در عنوان بحث، هم شامل
ضد عام و هم
ضد خاص می‌گردد. ضد عام به معنای نقیض شیء، و ضد خاص به معنای مطلق معاند وجودی است. به همین دلیل، از ملازمه امر به شیء و نهی از ضد، هم در ضد عام و هم در ضد خاص بحث می‌شود.
ملازمه امر به شیء و نهی از ضد عام؛
ملازمه امر به شیء و نهی از ضد خاص.
فرهنگ‌نامه اصول فقه، تدوین توسط مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، ص۷۹۰، برگرفته از مقاله ملازمه امر به شیء و نهی از ضد».
