مقدمة الأدب (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«مقدمة الادب» اثر ابوالقاسم
محمود بن عمر بن محمد خوارزمی زمخشری از بزرگان
لغت و
نحو و
تفسیر و ادب در
قرن ششم هجری است. این کتاب به لحاظ ادبی از جایگاه خاصی برخوردار است و خوارزمی با تالیف آن خدمت شایانی به
زبان فارسی نموده است. او با دقت فراوانی کلمات فارسی خالص و سره را در برابر کلمات عربی برگزیده است و بسیاری از لغات مهجور و نادر فارسی را در کتابش می‌توان دید.
کتاب حاوی زندگینامه‌ای مختصر از مولف، یک تنبیه برای خواننده کتاب، مقدمه‌ای از مولف و متن کتاب در سه بخش است.
در کتاب کلمات عربی و فارسی و ترکی مقایسه می‌شوند و بین آنها کلمات جغتایی و مغولی دیده می‌شود. مثلا در مقدمه کتاب کلماتی؛ مانند: «آی تغاگون» (
ماه و
خورشید ) در زبان ترکمنی امروز به شکل «آی بیلن گون» یا کلمه ی «یتیگن» به ترکمنی امروز «یدیگن» (ستاره ی دب) و... استعمال می‌شوند.
این کتاب یکی از فرهنگ نامه‌های ارزشمندی است که حدود ۷۰
سال بعد از فرهنگ
محمود کاشغری تالیف یافته است. تحقیقات کاشغری مربوط به اوغوزهای داخلی بوده و اما این کتاب مربوط به اوغوزهای بیرونی است. تنظیم به این شکل و ماهیت، سوابق فرهنگ نویسی او را تایید می‌نماید. جمع کلمات، ضرب المثل‌های عامیانه و مقایسه ی آنها در زبانهای عربی، فارسی، ترکی و مغولی جدیت فراوانی می‌طلبد. در
قرون وسطی عالمان کم وبیش زبانهای عربی و فارسی و ترکی را مقایسه می‌کردند و امتیاز زمخشری اینست که زبان مغولی را هم اضافه نمود.
ممکن است این دانشمند گرانقدر فهمیده باشد، که
زبان مغولی در اصل با زبانهای ترکی در یک گروه و سیستم، یعنی در گروه آلتای قرار دارد. باید اضافه کنیم که برخلاف نظر برخی از نویسندگان که مقایسه ی تاریخی زبان‌ها در
علم زبان شناسی را به اروپای غربی نسبت می‌دهند، باید مکان پیدایش اصول مقایسه ی تاریخی زبان‌ها را در دنیای شرق جستجو کرد و زمان آغاز آن را هم به
زمان محمود کاشغری و زمخشری نسبت داد.
در فرهنگ مقدمه الادب به اصطلاحات زراعتی و نجومی نیز بر می‌خوریم که از آن جلمه است: ته گه له گی (قرص خورشید)؛ یلدیز (
ستاره )؛ گوک (
آسمان )؛ گؤزیتیم (افق)؛ یتیکن (یدی+ اوق+ گن) ستاره دب.
به طور کلی می‌توان گفت این کتاب از گنجینه‌های پرارزش برای لغت شناسان و ادیبان فارسی و عربی است. در مقایسه با فرهنگ‌های مشابه همچون بلغه و مرقاه و السامی فی الاسامی و دستور الاخوان و قانون الادب این کتاب از جهات مختلف برتری دارد.
نویسنده در ابتدای کتاب به تبیین جایگاه
زبان عربی در بین زبانهای دیگر پرداخته است. سپس با مدح ابو المظفر اتسوز
بن خوارزم پادشاه وقت، محتویات کتاب را به پنج بخش تقسیم می‌کند، اسامی، افعال، حروف، صرف اسماء، و صرف افعال که دو قسمت آخر آن در کتاب موجود نمی‌باشد.
بخش اول کتاب در اسامی مشتمل بر ۹۷ باب است که از
زمان و اوقات آن و آسمان و هر آنچه که در آن است، شروع شده و به اسماء اشاره و موصولات ختم می‌شود.
بخش دوم در افعال است که قسمت اعظم کتاب را در برمی گیرد و شامل افعال معلوم و مجهول می‌شود، و طبق اوزان افعال که از فعل، یفعل شروع شده و افعالی که بر این وزن هستند را به فارسی
ترجمه کرده است و به تعداد اوزان افعال باب در نظر گرفته است. لازم به ذکر است که مولف با توجه به حرف لام الفعل و ترتیب حروف الفبائی کتابش را تنظیم نموده است و بعد از ذکر باب افعال صحیح به افعالی که مضاعف هستند و بر وزن فوق بوده، پراخته است. مولف در ادامه ترجمه افعالی که معتل الفاء هستند و
حرف عله آن واو هست ذکر کرده و بعد از این قسمت، افعال معتل الفائی که حرف عله آن یاء هست را ترجمه می‌کند، سپس معتل العین، و معتل اللام، معتل الفاء و اللام، و معتل العین و اللام و در تمام این موارد و افعال معتل الواو را مقدم بر یاء قرار داده است. همچنین معتلهای مضاعف را مقدم بر دیگر معتلات ذکر کرده است. لازم به ذکراست که ذیل هر بابی امکان دارد، برخی از اقسام فوق باشد و برخی دیگر نباشند.
بخش سوم کتاب را حروف تشکیل می‌دهد که شامل هشت فصل می‌شود و فصول را به ترتیب ذیل ذکر کرده است:
حروف جاره ، حروفی که اسم را منصوب می‌کنند، حروفی که اسم را منصوب و خبر را مرفوع می‌کنند (حروف مشبهة بالفعل)، دو حرفی که اسم را مرفوع و خبر را منصوب می‌کنند (ما و لای نفی جنس)، حروفی که فعل مضارعه را منصوب می‌کنند، حروفی که فعل مضارعه را مجزوم می‌کنند،
حروف عطف و در آخر حروف غیرعامل را ذکر کرده است.
این کتاب مورد توجه خاورشناسان بوده چنانکه نخستین چاپ آن با کوشش‌ای. جی وتزشتاین در
سال ۱۸۴۳ م بر پایه ی نسخه‌های مختلفی که در
اروپا به دست آورده، در لایپزیک آلمان چاپ شده است. دانشمند نامبرده فهرستی از واژه‌های عربی کتاب را همراه با معادل لاتینی آن به کتاب پیوسته است که می‌تواند برای استفاده کنندگان از کتاب مفید باشد.
در کتاب رموزات فراوانی به چشم می‌خورد که برای وضوح این رموزات توضیحاتی ذکر می‌شود:
۱. ح، مولف این
رمز را بعد از کلمه جمع قرار داده تا اینکه به خواننده متذکر شود که این کلمه همان جمع کلمه پیشین می‌باشد؛ مثلا دهر، دهور ح که دهور همان جمع دهر می‌باشد.
۲. م، علامت مترادف است که قبل از کلمه ی مترادف ذکر شده است. برهه م منون م عصر که دو واژه ی منون و عصر مترادف برهه می‌باشد.
۳. معا، علامت واژگانی است که در تلفظ دو وجهی هستند.
۴. ثلث بدون نقطه برای واژگانی که سه وجهی تلفظ شده‌اند.
۵. اعداد و شماره‌هایی که در بین سطور دیده می‌شود نیز نسخه بدلهای کتاب می‌باشد.
کتاب دارای غلطهایی است که در انتهای کتاب صحیح آنها ذکر شده است.
نرم افزار قاموس، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
