مقاتل قرن سیزدهم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مقاتل قرن سیزدهم، یکی از مباحث مرتبط به تاریخ‌نگاری
عاشورا و مقتل نگاری است. مقتل‌نگاری نوعی از تاریخ‌نگاری است که به طور خاص به شرح و بسط جزئیات
شهادت امام حسین (علیه‌السّلام) و یارانش در واقعه
کربلا می‌پردازد. روایت‌ها و گزارش‌های شاهدان عینی و امامان معصوم در بازگویی جزئیات واقعه عاشورا در گذر زمان از شکل شفاهی خارج شد و به صورت مکتوب در آمد. این آثار که با عنوان «
مقتل الحسین» شناخته می‌شوند، شامل روایت‌هایی از اصل رویداد و پیامدهای آن بودند. قرن سیزده هجری همچون سه قرن هشتم، نهم و دهم، دوره افول مقتل‌نویسی و عاشورانگاری است.
مقتل محمد باقر دهدشتی و
مقتل فاضل دربندی از مهمترین مقاتل این دوره هستند.
مقتل‌نگاری نوعی از تاریخ‌نگاری است که به طور خاص به شرح و بسط جزئیات
شهادت امام حسین (علیه‌السّلام) و یارانش در واقعه
کربلا می‌پردازد. این روایت‌ها که در ابتدا به صورت شفاهی نقل می‌شدند، بعدها به صورت مکتوب نیز ثبت و ضبط شده و به عنوان "مقتل الحسین" شناخته می‌شوند. مقتل‌نویسی و عاشورانگاری در دوره‌های سه گانه هشتم، نهم و دهم هجری قمری روندی نزولی را تجربه می‌کند، به طوری که این دوره‌ها به عنوان دوره افول این نوع از نگارش شناخته می‌شوند. این روند تا قرن سیزده هجری همچنان ادامه یافت. در این دوره، برخی از مقاتل نگاشته شده حاوی گزارش‌هایی ضعیف و فاقد اعتبار تاریخی هستند. این امر به دلیل اتکای نویسندگان این آثار به منابع نامعتبر و عدم بررسی دقیق روایات و وقایع مرتبط با واقعه عاشورا است.
این مقتل، با عنوان
الدمعة الساکبة یکی از مقاتل قرن سیزدهم قمری و نگاشته
محمد باقر بن عبدالکریم دهدشتی بهبهانی معروف به
محمد باقر دهدشتی متوفای ۱۲۸۵ق می‌باشد.
او از فضلاء و خوشنویسان قرن سیزدهم هجری بوده که به وسیله کتابت و خرید و فروش کتاب امرار معاش می‌کرد. وی مجلدات
جواهر الکلام را سه بار از اول تا آخر نوشت، و از کثرت نویسندگی و مراجعه به کتابهای مختلف و مطالعه و مطالعه به تدریج خود جزء مؤلفین شد و کتابی بنام «
الدمعة الساکبه» در پنج مجلد نوشت که بخش چشمگیری از این کتاب درباره
امام حسین (علیه‌السّلام) و واقعه
عاشورا است.
وی در این کتاب زندگانی
ائمه (علیه‌السّلام) را در چند جلد نگاشته است که دو جلد آن (جزء چهارم و پنجم) در چهارده فصل، به امام حسین (علیه‌السّلام) و عاشورا اختصاص دارد. او از شاگردان و مریدان
فاضل دربندی بوده و در این کتاب با تعبیر (قال الفاضل) از او نقل کرده است.
واعظ تبریزی خیابانی، از این نویسنده ستایش کرده و به نقل از
شیخ محمود عراقی در کتاب دارالسلام فی من فاز بسلام الامام درباره او گفته است: «ذکر مصائب می‌نمود؛ به طوری که در آن عصر و بلد (
نجف) متعارف بود. از کتابهای مقتل فارسی مثل
روضة الشهداء و
محرق القلوب و مانند اینها کتابی به دست می‌گرفت و می‌خواند و چون
نیت خالص بود، تاثیری تمام می‌نمود.
محمد باقر دهدشتی در نقل گزارش عاشورا، از کتاب
منتخب طریحی بسیار بهره برده است. منابع دیگر او عبارت‌اند از:
بحار الانوار،
عوالم العلوم،
تظلم الزهراء،
مسند البتول،
تذکار الحزین،
جامع الاخبار،
نور العین،
مهیج الاحزان،
معدن البکاء او المصائب،
مقتل ابو مخنف و تفسیر منصوب به
امام عسکری (علیه‌السّلام).
۱. سخنان امام حسین (علیه‌السّلام) پس از شهادت
حضرت عباس و طلب آب برای طفل شیرخوار، و اجابت
حضرت علی اکبر برای آوردن آب؛ در حالی که مسلم است علی اکبر پیش از حضرت عباس شهید شده بود.
۲. نقل گفت وگوی امام حسین (علیه‌السّلام) با
سکینه درباره شهادت حضرت علی اکبر و امر کردن سکینه به صبر و انتساب همه اینها به آثار
شیخ مفید؛
در حالی که در آثار
شیخ مفید چنین مطلبی نیست؛
۳. باقی ماندن
جنازه حضرت عباس در محل شهادتش به علت کثرت جراحات پیکر او، تا جایی که امام حسین (علیه‌السّلام) به نتوانست او را به محل جنازه‌های شهدای دیگر ببرد.
در حالی که چنین مطلبی در هیچ یک از منابع معتبر نیامده است.
این اثر، نخستین بار در ۱۳۰۶ق در تهران، چاپ سنگی شده و پس از آن در شهرهای مختلف تجدید چاپ شده است. بخش امام حسن (علیه‌السّلام) این کتاب با عنوان «کریم اهل بیت(ع)» و بخش امام حسین (علیه‌السّلام) با نام «زندگانی حسین بن علی سیدالشهداء» توسط ابراهیم سلطانی‌نسب به فارسی برگردانده شده است. گزیده‌ای از الدمعة الساکبه در سال ۱۳۰۲ق با اضافات و ترجمه آن به قلم
محمد رفیع گرمرودی چاپ شده است.
این مقتل، با عنوان
اکسیر العبادات فی اسرار الشهادات یکی از مقاتل قرن سیزدهم قمری و نگاشته ملا آقا بن عابد بن رمضان بن زاهد شیروانی دربندی حائری، معروف به
فاضل دربندی متوفای ۱۲۸۵ یا ۱۲۸۶ق می‌باشد. مفصل بودن، تحلیلی بودن و ضعیف و خرافه آمیز بودن بسیاری از مطالب از ویژگی‌های کتاب مذکور است. این اثر به زبان عربی بوده و دلیل اتکای آن به اخبار و گزارش‌های سست و بی‌اساس، مورد نقد حدیث‌شناسان و اندیشمندانی مانند
محدث نوری،
آقا بزرگ تهرانی،
سید محسن امین و
استاد مطهری قرار گرفته است.
ملاآقا دربندی معروف به فاضل دربندی، فرزند ملاعابد، یکی از شخصیت های برجسته در قرن سیزدهم هجری فقیهی متبحر و متکلمی محقق بود و در علوم معقول و منقول مهارت داشت. وی قریب نود سال عمر کرد تا این که در سال ۱۲۸۶ قمری در
تهران درگذشت و در جوار بارگاه ملکوتی
سیدالشهدا حضرت اباعبداللّه (علیه‌السلام) به خاک سپرده شد.
این اثر به سبب داشتن اخبار و گزارش‌های سست و بی اساس، از همان آغاز هدف
نقد و خرده‌گیری معاصران نویسنده و اندیشمندان بعدی قرار گرفته است؛ چنان که حدیث شناسان و اندیشمندانی همانند
محدث نوری،
تنکابنی،
آقا بزرگ تهرانی،
سید محسن امین و
استاد مطهری بر این کتاب، ایرادهای بسیاری گرفته‌اند. سخن دربندی درباره چگونگی بهره‌گیری وی از کتابی که متعلق به یکی از روضه خوانان معاصر خود به نام سید جعفر بوده، در واقع بیانگر اساس سست و بی‌پایه او در نقل گزارش‌های مربوط به تاریخ عاشور است.
این کتاب دارای ویژگی‌هایی است که در این میان، سه ویژگی آن برجسته به نظر می‌رسد:
۱. تحلیلی بودن آن: مؤلف این کتاب، تنها به تدوین اخبار و توصیف وقایع نپرداخته است؛ بلکه به سبب آشنایی با
حکمت و معقولات، و داشتن ذهنی خلاق و نقاد، در مواردی به تحلیل گزارش‌ها و کیفیت جمع بین اخبار معارض نیز پرداخته است.
۲. ضعیف و خرافه آمیز بودن بسیاری از مطالب آن: نویسنده در این اثر، افزون بر آنکه گزارش‌های نادر و دور از واقعیت و در مواردی، خرافه آمیز نقل کرده، دست به توجیه آنها زده و دلایلی برای درستی آنها، بیان کرده است.
۳. مفصل بودن آن: این کتاب تا عصر خود، مفصل‌ترین کتاب در
تاریخ عاشورا بوده است و تا آن تاریخ، نگاشته‌ای به این تفصیل، فراهم نشده بود.
محدث قمی درباره مؤلف می‌نویسد: در مقام اخلاص کیشی نسبت به
حضرت سیدالشهدا (ارواحنا فداه) و در اقامه مصیبت و تعزیت و سوگواری آن مظلوم، بی اختیار بوده؛ به نحوی که در بالای
منبر، از شدت
گریه، غش می‌کرده و بی اختیار عمامه بر
زمین می‌زده و گریبان چاک می‌کرده و نقل شده در روز عاشورا لباس خود را از بدن می‌کند و لنگ می‌بست و خاک بر سر می‌ریخت و گل به بدن می‌مالید و به همان هیئت بر
منبر می‌رفت.
به گزارش آقا بزرگ تهرانی، دربندی خود، این کتاب را از فصل «مقام وحدة الحسین» به بعد در سیزده باب (که هر باب شامل چند مجلس است) ترجمه، و به نام
ناصرالدین شاه، سعادات ناصری نام گذاری کرد که بارها چاپ شده است.
همچنین شخصی به نام میرزامحمد حسین بن علی اکبر این کتاب را به فارسی برگرداند و با عنوان انوار السعادة فی ترجمه اسرارالشهادة در تبریز چاپ کرد.
به سبب عربی بودن متن اسرار الشهادات و تفصیل آن، دربندی بعدها مقتلی مختصر و فارسی با نام سرمایه
ایمان و جواهر ایقان در ترجمه و شرح اسرارالشهادت
نوشت که این نیز چاپ شده است.
شایان توجه است که چاپ قدیم اکسیر العبادات، مطالب خلاف واقع بیشتری دارد؛ اما در چاپ و تحقیق جدید آن، برخی از این گونه مطالب، حذف شده است. (دربندی آمار سپاه دشمن را به نقل از مقتل
ابن عصفور بحرانی، ۴۶۰ هزار نفر گفته که ۳۳۰ هزار نفر آن به دست
امام حسین (علیه‌السّلام) ، ۲۵ هزار نفر (غیر از مجروحان) به دست
حضرت عباس، و ۲۵ هزار نفر دیگر به دست سایر
بنی هاشم کشته شدند و از لشکر عمر سعد تنها هشتادهزار نفر باقی ماند. این گزارش در چاپ جدید حذف شده است.)
صرف نظر از اساس نادرست و غیرعلمی نویسنده، از کتابی با این گستردگی، با توجه به سرعت در تالیف آن، که گفته شده در هجده ماه نوشته شده است، و با توجه به امکانات اندک آن روزگار در شناسایی منابع معتبر، تا چه رسد به گزینش و استفاده از آنها، نمی‌توان انتظار دقت و موشکافی علمی در گزینش صحیح و ارائه گزارش‌های معتبر در نقل حادثه عاشورا داشت.
چنان که اشاره شد، این اثر گزارش‌های نادرست، موهن، عجیب و افسانه‌ای بسیاری دارد؛ چندانکه گزارش فهرست‌وار آنها، خود چند صفحه را در برمی‌گیرد و از حوصله این نوشتار خارج است. از این رو تنها به ذکر چند نمونه اکتفا می‌کنیم:
۱. گزارش ناپذیرفتنی کیفیت خروج امام حسین (علیه‌السّلام) به همراه خاندانش از مدینه با موکب مجلل و با شوکت و با چهل محمل حریر و دیباج همانند حاکمان و پادشاهان؛
۲. گزارشی افسانه‌ای و خیالی آمار لشکر
عمر سعد بالغ بر یک میلیون و ششصدهزار نفر
و در جای دیگر، ۴۶۰ هزار نفر و کشته شدن ۳۳۰ هزار نفر از آنان به دست امام حسین (علیه‌السّلام) و ۲۵ هزار نفر به دست حضرت عباس (به جز مجروحان) و ۲۵ هزار نفر به دست دیگر
بنی هاشم و جان سالم بدر بردن تنها ۸۰ هزار نفر از آنان
وی در جای دیگر، تعداد کشته‌های دشمن را به دست امام حسین (علیه‌السّلام)، به چهارصدهزار نفر و تعداد
سپاه را به پانصدهزار نفر رسانده است؛
۳. هفتاد
یا ۷۲ ساعت بودن روز عاشورا،
۴. نام بردن از افرادی به عنوان یاران امام حسین (علیه‌السّلام) یا افراد سپاه
عمر سعد که در هیچ منبع معتبری نام آنان یافت نمی‌شود، از جمله
عبدالله بن شقیق،
اسحاق بن مالک اشتر کثیر بن یحیی انصاری،
مارد بن صدیف تغلبی،
غلامی به نام مبارک،
مسعود هاشمی
و...
۵. قصه ساربان امام و جنایت او نسبت به بدن مطهر آن حضرت (علیه‌السّلام) در شب یازدهم
محرم.
• پیشوایی، مهدی، مقتل جامع سیدالشهداء، ج۱، ص۱۲۵-۱۳۰.
