• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

مقاتل قرن سوم

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



مقالات مرتبط: تاریخ‌ نگاری عاشورا.


مقاتل قرن سوم، یکی از مباحث مرتبط به تاریخ‌نگاری عاشورا و مقتل نگاری است. مقتل‌ نگاری، نوعی تک نگاری تاریخی است که در آن به شرح جریان شهادت امام حسین (علیه‌السّلام) و یارانش از آغاز تا فرجام پرداخته‌ شده است. روایت‌ها و گزارش‌های شاهدان عینی و امامان معصوم در بازگویی جزئیات واقعه عاشورا در گذر زمان از شکل شفاهی خارج شد و به صورت مکتوب در آمد. این آثار که با عنوان «مقتل الحسین» شناخته می‌شوند، شامل روایت‌هایی از اصل رویداد و پیامدهای آن بودند. قرن‌ سوم‌ را به‌ لحاظ‌ تعداد مقاتل‌ و نگاشته‌های‌ مربوط‌ به‌ واقعه‌ کربلا می‌توان‌ اوج‌ دوره‌ مقتل‌نگاری‌ و نگاشته‌های‌عاشورایی‌ به‌ حساب‌ آورد.

فهرست مندرجات

۱ - مقدمه
۲ - مقتل هشام بن محمد
       ۲.۱ - معرفی مؤلف
       ۲.۲ - وضعیت کتاب
۳ - مقتل محمد بن سعد
       ۳.۱ - معرفی مؤلف
       ۳.۲ - گزارش محتوا
       ۳.۳ - وضعیت چاپ
۴ - مقتل علی بن محمد مدائنی
       ۴.۱ - معرفی مؤلف
       ۴.۲ - وضعیت کتاب
۵ - مقتل ابن ابی الدنیا
       ۵.۱ - معرفی مؤلف
       ۵.۲ - وضعیت کتاب
۶ - مقتل عبدالله بن عمرو وراق
       ۶.۱ - معرفی مؤلف
       ۶.۲ - وضعیت کتاب
۷ - مقتل معمر بن مثنی
       ۷.۱ - معرفی مؤلف
       ۷.۲ - وضعیت کتاب
۸ - مقتل قاسم بن سلام هروی
       ۸.۱ - معرفی مؤلف
       ۸.۲ - وضعیت کتاب
۹ - مقتل محمد بن زکریا غلابی
       ۹.۱ - معرفی مؤلف
       ۹.۲ - وضعیت کتاب
۱۰ - مقتل ابن قتیبه دینوری
       ۱۰.۱ - معرفی مؤلف
       ۱۰.۲ - وضعیت کتاب
۱۱ - گزارش انساب الاشراف
       ۱۱.۱ - معرفی مؤلف
       ۱۱.۲ - وضعیت کتاب
       ۱۱.۳ - روش تاریخ نگاری
۱۲ - گزارش الاخبار الطوال
       ۱۲.۱ - معرفی مؤلف
       ۱۲.۲ - سبک تاریخ نگاری
       ۱۲.۳ - گزارش‌های ویژه
۱۳ - مقاتل دیگر
۱۴ - پانویس
۱۵ - منبع


مقتل‌نگاری نوعی از تاریخ‌نگاری است که به طور خاص به شرح و بسط جزئیات شهادت امام حسین (علیه‌السّلام) و یارانش در واقعه کربلا می‌پردازد. این روایت‌ها که در ابتدا به صورت شفاهی نقل می‌شدند، بعدها به صورت مکتوب نیز ثبت و ضبط شده و به عنوان "مقتل الحسین" شناخته می‌شوند. قرن‌ سوم‌ را به‌ لحاظ‌ تعداد مقاتل‌ و نگاشته‌های‌ مربوط‌ به‌ واقعه‌ کربلا می‌توان‌ اوج‌ دوره‌ مقتل‌نگاری‌ و نگاشته‌های‌عاشورایی‌ به‌ حساب‌ آورد. البته‌ نگارش‌ مقتل‌ نیز هم‌ چون‌ دیگر شاخه‌های‌ علوم‌، تحت‌ تاثیر فضای‌ پدید آمده‌ در این‌قرن‌ برای‌ نگارش‌ آثار مختلف‌، از جمله‌ مجامع‌ حدیثی‌ بود. در این‌ قرن‌ تلاش‌های‌ ارزنده‌ای‌ در مقتل‌نگاری‌، هم‌ ازسوی‌ شیعیان‌ و هم‌ توسط‌ سنّیان‌ صورت‌ گرفت‌ که‌ بعضاً دست‌ مایه‌ آثار بعدی‌ قرار گرفت‌ که‌ در این‌ میان‌، بخش‌ بسیار اندکی‌ به‌ دست‌ ما رسیده‌ و غالب‌ آن‌ها از بین‌ رفته‌اند. در منابع فهرست‌نگار و رجالی متقدم، کتاب‌هایی با عنوان «مقتل الحسین (علیه‌السّلام)» یا نزدیک به آن، به محدثان و مورخان شیعه و سنی قرن سوم نسبت داده شده، که از میان آنها می‌توان به این مقتل‌ها اشاره کرد:


یکی از مقاتل قرن سوم هجری، مقتل الحسین (علیه‌السّلام)، نگاشته هشام بن محمد کلبی است.

۲.۱ - معرفی مؤلف

هشام بن محمد بن سائب کلبی یکی از شاگردان ابومخنف، مورخی شهیر و مورد عنایت شیعه و اهل سنت و از شاگردان امام صادق (علیه‌السّلام) بوده که در سال ۲۰۴ یا ۲۰۶ قمری در کوفه درگذشت.
[۱] ابن ندیم، محمد بن اسحاق، کتاب الفهرست، ص۱۰۸.


۲.۲ - وضعیت کتاب

در میان آثار هشام بن محمد کلبی، نام کتاب مقتل الحسین به چشم می‌خورد که بیشتر اخبار آن، همان روایات استادش ابومخنف است؛ اما چون امروزه مقتل او به صورت مستقل و کامل موجود نیست، نمی‌توان به درستی درباره میزان بهره‌گیری وی از اخبار ابومخنف، داوری کرد. به هر حال نقلیات او از ابومخنف و برخی دیگر، بعدها در آثاری همچون تاریخ طبری، مقاتل الطالبیین، ارشاد شیخ مفید و تذکرة الخواص سبط بن جوزی آمده است. از آنجا که وفات هشام در اوایل قرن سوم بوده و در نتیجه، بیشترین دوران زندگی‌اش در قرن دوم گذشته، می‌توان اثر وی را نیز از مقتل‌های قرن دوم به شمار آورد.


از دیگر مقاتل قرن سوم هجری، ترجمه الحسین (علیه‌السّلام) و مقتله من الطبقات الکبری؛ نوشته محمد بن سعد (۲۳۰ ق) است.

۲.۱ - معرفی مؤلف

اِبْن‌ِ سَعْد، ابوعبدالله‌ محمد بن‌ سعد بن‌ منیع‌ مشهور به‌ کاتب‌ واقدی‌ (۱۶۸-۲۳۰ق‌/۷۸۴- ۸۴۵م‌)، مورخ‌ و سیره‌نویس‌ مشهور بغداد در قرن سوم هجری قمری و مؤلف كتاب الطبقات الکبری می‌باشد که در ۶۲ سالگی‌ و به سال ۲۳۰ق در بغداد وفات‌ یافت‌.

۳.۲ - گزارش محتوا

ترجمه الامام الحسین و مقتله، از دو بخش تشکیل شده است: بخش نخست آن درباره نسب، تولد، ویژگی‌ها، فضایل و مناقب حضرت است و بخش دوم به گزارش حادثه عاشورا از آغاز تا پایان حادثه، از جمله شهادت حضرت پرداخته است. روش تاریخ نگاری ابن سعد، حدیثی است. از این رو او گزارش‌ها را به صورت مسند نقل کرده و در بخش نخست، نود حدیث نقل کرده است؛ اما در بخش مقتل، نزدیک به پنجاه خبر نقل کرده که البته سند آنها، بیان نشده و تنها به چند سند کلی که در آغاز مقتل آمده، اکتفا شده است. همچنین ابن سعد، اخباری را درباره برخی از حوادث و علایم غیرطبیعی و خارق العاده آسمانی و زمینی، و نیز عقوبت‌ها و بلاهایی که بر سر برخی از قاتلان سپاه عمر سعد پس از حادثه عاشورا آمده، آورده است. اگرچه روش ابن سعد در نگارش طبقات خود، آن است که به حوادث و تحولات مهم تاریخی که همزمان با زندگی اشخاص است، نپردازد، اما عظمت حادثه عاشورا، ابن سعد را واداشته است به این واقعه و رهبر آن، بیشتر بپردازد. با این همه، وی در مواردی تنها به گردآوری و نقل گزارش‌ها اکتفا کرده و درباره درستی یا نادرستی آنها، هیچ نظری نداده است. برای نمونه، وی بر اخبار مربوط به تبرئه یزید از خون شهدای کربلا و مقصر بودن ابن زیاد تاکید کرده است.

۳.۳ - وضعیت چاپ

محمد بن سعد، گزارش مهمی را ذیل شرح حال امام حسین (علیه‌السّلام) در کتاب طبقات خود آورده است که چون چاپ نخستین آن به اهتمام برخی از خاورشناسان در لیدن از سال ۱۹۰۴ تا ۱۹۱۷ میلادی بر اساس نسخه ناقصی چاپ شده، بسیاری از شرح حال‌های آن، از جمله شرح حال امام حسن (علیه‌السّلام) و امام حسین (علیه‌السّلام)، چاپ نشده است. اما در چاپ بعدی، موارد چاپ نشده از جمله شرح حال حسنین (علیه‌السّلام) که در سه مجلد مستقل، چاپ شد. همچنین دو دهه پیش، سید عبدالعزیز طباطبایی ترجمه امام حسن (علیه‌السّلام) و امام حسین (علیه‌السّلام) را بر اساس نسخه‌ای که از قرن هفتم در ترکیه نگه داری می‌شود، تحقیق کرد و آن را به چاپ رساند. بعدها همین بخش چاپ نشده، که شرح حال حسنین (علیه‌السّلام) را نیز دربرداشت، با تصحیح محمد بن صامل سلمی با عنوان الطبقات الکبری، الطبقة الخامسة من الصحابة، در دو جزء چاپ شد
[۹] ابن سعد، الطبقات الکبری، ص۳۶۹، الطبقة الخامسة من الصحابة، تصحیح محمد بن صامل سلمی، جزء اول.
که صفحات ۳۶۹ تا ۵۱۹ از جلد نخست آن، درباره امام حسین (علیه‌السّلام) است. البته بیش از نیمی از این صفحات، حواشی مصحح کتاب است.


یکی از مقاتل قرن سوم هجری، السیرة فی مقتل الحسین (علیه‌السّلام)؛ نگاشته ابوالحسن علی بن محمد مدائنی بغدادی است.

۲.۱ - معرفی مؤلف

ابوالحسن علی بن محمد بن عبدالله مدائنی (۱۳۵-۲۲۵ق)، از مهم‌ترین مؤلفان تاریخ‌نویس، محدث، متکلم، متبحر در سیر، مغازی، فتوح، ایام الناس، ایام العرب، انساب، روایت شعر و صاحب تصانیف بسیار در قرن دوم و سوم هجری قمری در بصره و بغداد بود. او پس از رشد و نمو در بصره، به مدائن کوچید و به مدائنی ملقب گشت و آن‌گاه به بغداد مهاجرت کرد و تا پایان عمر ساکن بغداد شد و در سن ۹۲ سالگی درگذشت.

۲.۲ - وضعیت کتاب

گرچه در حال حاضر هیچ نسخه‌ای از این کتاب در دسترس نیست اما ابوالفرج اصفهانی، سبط بن جوزی، و جمال الدین یوسف مزی از مقتل او نقل کرده‌اند.


یکی مقاتل قرن سوم هجری، مقتل الحسین (علیه‌السّلام)؛ نگاشته ابوبکر عبدالله بن محمد بن عبید بن سفیان بن قیس قرشی آموی، معروف به «ابن ابی الدنیا» است.

۲.۱ - معرفی مؤلف

اِبْن‌ِ اَبِی‌الدُّنیا، ابوبکر عبدالله‌ بن‌ محمد بن‌ عُبَیْد بن‌ سُفیان‌ بن‌ قَیس‌ قُرَشی‌ (۲۰۸-۲۸۱ق‌/۸۲۳ -۸۹۴م‌)، از مورخان و محدّثان قرن سوم هجری می‌باشد‌ که به سال ۲۸۱ قمری در بغداد درگذشت.

۲.۲ - وضعیت کتاب

بنابر بر نقل منابع ابن‌ ابی‌الدنیا تألیفات‌ بسیار داشته‌ و یکی از آنها کتاب مقتل الحسین (علیه‌السّلام)، است. گرچه در حال حاضر هیچ نسخه‌ای از این کتاب در دسترس نیست اما عبدالرحمن بن جوزی
[۲۸] ابن جوزی، عبدالرحمن، کتاب الرد علی المتعصب العنید، ص۳۵.
[۲۹] ابن جوزی، عبدالرحمن، کتاب الرد علی المتعصب العنید، ص۴۲.
[۳۰] ابن جوزی، عبدالرحمن، کتاب الرد علی المتعصب العنید، ص۵۱.
[۳۱] ابن جوزی، عبدالرحمن، کتاب الرد علی المتعصب العنید، ص۵۰.
[۳۲] ابن جوزی، عبدالرحمن، کتاب الرد علی المتعصب العنید، ص۴۷.
[۳۳] ابن جوزی، عبدالرحمن، کتاب الرد علی المتعصب العنید، ص۴۶.
[۳۴] ابن جوزی، عبدالرحمن، کتاب الرد علی المتعصب العنید، ص۴۴.
و ابن عساکر از گزارش‌های وی، بهره برده‌اند. این مقتل نزد سبط بن جوزی نیز بوده و او در چند جا از کتاب خود، اخباری را از آن نقل کرده است.


از دیگر مقاتل قرن سوم هجری، کتاب المقتل عبدالله بن عمرو وراق است.

۲.۱ - معرفی مؤلف

عبدالله بن عمرو وراق (۲۷۴ق)؛ سمعانی، از او با عنوان ابومحمد عبدالله بن ابی سعد یاد کرده و گفته است مقصود از او، عبدالله بن عمرو عبدالرحمن بن بشر بن هلال انصاری وراق بلخی اخباری است که متولد سال ۱۹۷ و متوفای ۲۷۴ است.

۲.۲ - وضعیت کتاب

گرچه در حال حاضر هیچ نسخه‌ای از این کتاب در دسترس نیست اما سبط بن جوزی در یک جا از این مقتل، خبری را نقل کرده است.


یکی مقاتل قرن سوم هجری، مقتل الحسین (علیه‌السّلام)، نگاشته ابوعبیده معمر بن مثنی است.

۲.۱ - معرفی مؤلف

اَبوعُبیده، مَعمر بن مثنی (۱۱۴ـ ح۲۱۰ق/ ۷۳۲ـ ۸۲۵م)، ‌ راوی و لغت‌شناس بزرگ اوایل عصر عباسی و آشنا به علم انساب و تاریخ بوده است. سال وفاتش به اختلاف سال‌های ۲۰۳ تا ۲۱۳ق ذکر شده، ولی ابن ندیم مرگ او را به سال ۲۱۰ق در بصره نوشته‌اند.

۲.۲ - وضعیت کتاب

ابوعبید آثار متعددی در زمینه‌های مختلف تألیف کرده و یکی از آنها مقتل الحسین (علیه‌السّلام) است.
[۴۷] ابن ندیم، اسحاق بن محمد، کتاب الفهرست، ص۵۹.
گرچه در حال حاضر هیچ نسخه‌ای از این کتاب در دسترس نیست اما سید بن طاووس در یکجا _بنابر آنچه در یکی از نسخه‌های ملهوف آمده_ گزارشی را از این مقتل نقل کرده است.
[۴۹] سید بن طاووس، علی بن موسی، الملهوف علی قتلی الطفوف، ص۱۲۷، تحقیق فارس تبریزیان حسون.
طبری نیز در تاریخ خود گزارشی را از این مقتل آورده است.


یکی دیگر از مقاتل قرن سوم، مقتل الحسین (علیه‌السّلام)، نگاشته ابوعبید قاسم بن سلام هروی است.

۲.۱ - معرفی مؤلف

اَبو عُبِیْدْ قاسِمِ بْنِ سَلامِ خُزاعی (۱۵۴-۲۲۴ق)، فقیه، محدث، قاری و زبان‌شناس برجسته خراسانی که آثار بسیاری در زمینه‌های گوناگون بر جا نهاده است. وی سرانجام به سال ۲۲۴ق در شهر مکه درگذشت. در تاریخ وفات او‌ اندکی اختلاف است.

۲.۲ - وضعیت کتاب

ابوعبید دارای تالیفات بسیاری در موضوعات مختلف بود و یکی از آنها مقتل الحسین (علیه‌السّلام) است.
[۵۵] ابن ندیم، اسحاق بن محمد، کتاب الفهرست، ص۷۸، تحقیق رضا تجدد.
گرچه در حال حاضر هیچ نسخه‌ای از این کتاب در دسترس نیست اما ابن عبد ربه و محمد بن احمد بن تمیم بخشی از گزارش‌های مقتل وی را آورده‌اند.


یکی از مقاتل قرن سوم هجری، مقتل الحسین (علیه‌السّلام)، نگاشته ابوعبدالله محمد بن زکریا غلابی بصری بغدادی است.

۲.۱ - معرفی مؤلف

ابوعبدالله محمد بن زکریا غلابی (م ۲۹۸ق)، از مورخان، سیره‌نویسان و علمای برجسته شیعه قرن سوم هجری قمری در بصره بود. رجال‌نویسان شیعه وی را از علمای برجسته امامیه در بصره خوانده و او را آشنا به تاریخ و سیره دانسته‌اند. وی سرانجام بنا به قول برخی از رجالیون، به سال ۲۹۸ق در بصره از دنیا رفت، هر چند سال‌های بعد از ۲۸۰ق و ۲۹۰ق نیز ذکر شده است.

۲.۲ - وضعیت کتاب

غلابی در حوزه تاریخ اسلامی، به ویژه رویدادها و وقایع صدر اسلام تالیفات متعددی داشته است. یکی از این آثار کتابی به نام مقتل الحسین (علیه‌السّلام) است.
[۶۲] ابن ندیم، اسحاق بن محمد، کتاب الفهرست، ص۱۲۱، تحقیق رضا تجدد.
گرچه در حال حاضر هیچ نسخه‌ای از این کتاب در دسترس نیست اما ابن عساکر خبری را درباره قبر امام حسین (علیه‌السّلام) از وی نقل کرده است.


یکی از مقاتل قرن سوم، مقتل الحسین بن علی (علیه‌السّلام)؛ نگاشته ابن قتیبه دینوری است.

۲.۱ - معرفی مؤلف

اِبْن‌ِ قُتَیْبه‌، ابومحمد عبدالله‌ بن‌ مسلم‌ دینوری‌ (۲۱۳-۲۷۶ق‌/ ۸۲۸ - ۸۸۹م‌)، نویسنده‌ و دانشمند بزرگ‌ عصر عباسی‌ و از محدثان برجسته اهل‌سنت قرن سوم هجری قمری بود. او سرانجام در سال ۲۷۰ یا ۲۷۶ق در کوفه درگذشت.

۲.۲ - وضعیت کتاب

ابن قتیبه آثار فراوانی در موضوعات مختلف دارد و مورخان او را به عنوان فردی که در علوم مختلف مهارت داشت و درباره آنها کتاب‌های زیاد و ارزنده‌ای نوشت، ستوده‌اند. یکی از تالیفات او، مقتل الحسین بن علی (علیه‌السّلام) است که در حال حاضر هیچ نسخه‌ای از این کتاب در دسترس نیست. ابن قتیبه دینوری همچنین چند صفحه از کتاب الامامة والسیاسة را (که منسوب به او است) به گزارش قیام امام حسین (علیه‌السّلام) اختصاص داده است. گزارش‌های وی، در این کتاب با گزارش‌های ابن عبد ربه در العقد الفرید شباهت بسیاری دارد.


یکی دیگر از مقاتل قرن سوم هجری، ترجمه و مقتل امام حسین (جلد سوم از مجموعه سیزده جلدی انساب الاشراف)؛ نگاشته احمد بن یحیی بلاذری (۲۷۹ق) است.

۲.۱ - معرفی مؤلف

ابوالحسن احمد بن یحیی بن جابر مشهور به بلاذری، کاتب، ادیب، راوی و از برجسته‌ترین تاریخ‌نگاران اسلامی و از مهم‌ترین مورخان و نسب‌شناسان قرن سوم از دوره مامون تا مستعین عباسی بوده است.

۲.۲ - وضعیت کتاب

وی در کتاب حجیم خود، به نسب و شرح حال خاندان بزرگ و برجسته عرب قرشی پرداخته است. او بخشی از کتاب خود را به نسب و شرح حال خاندان ابوطالب و فرزندانش و امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) و فرزندانش از جمله زندگانی امام حسین (علیه‌السّلام) و مقتل وی اختصاص داده است. بخش مربوط به خاندان ابوطالب از این اثر، با تحقیق محقق برجسته، محمدباقر محمودی در سال ۱۳۹۷ قمری در بیروت چاپ شده و در سال‌های اخیر در مجموعه‌ای سیزده جلدی با نام جمل من انساب الاشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، چاپ شده است. آنچه مربوط به زندگی امام‌حسین (علیه‌السّلام) و حادثه عاشوراست، از صفحه ۱۴۲ تا ۲۲۸ در جلد دوم (البته به یک اعتبار باید جلد دوم را جلد سوم حساب کرد؛ چون یک جلد نیز با تحقیق آقای محمودی در سیره نبوی چاپ شده است.) چاپ دوجلدی أنساب الاشراف با تحقیق محمدباقر محمودی، و از صفحه ۳۵۸ تا ۴۲۵ در جلد سوم مجموعه سیزده جلدی است.

۱۱.۳ - روش تاریخ نگاری

بلاذری پس از چند گزارش درباره تولد و فرزندان امام حسین (علیه‌السّلام)، به شرح واقعه کربلا پرداخته و نخستین گزارش‌های خود را در این باره، از تماس شیعیان با امام حسین (علیه‌السّلام) تنها پس از صلح امام حسن (علیه‌السّلام) آغاز کرده است. روش تاریخ نگاری بلاذری در این کتاب همانند یعقوبی و دینوری، ترکیبی است. از این رو به جای آنکه برای هر خبر، سند مستقل ذکر کند، در بیشتر موارد، تنها با تعبیر «قالوا» خبر را آورده است. اما در مواردی هم، به سند اشاره کرده است؛ از جمله از ابومخنف، هشام کلبی، عوانة بن حکم، هیثم بن عدی، نقل کرده است و در مواردی نیز تعابیر «حدثنی بعض الطالبیین» و «حدثنی بعض قریش» را آورده است. أنساب الاشراف یکی از منابع تاریخ عاشورا است و با گزارش‌های ابومخنف و ابن سعد، به رغم برخی از تفاوت‌ها، همسو و سازگار است و این سه مقتل در مجموع، مؤید یکدیگرند.


یکی دیگر کتابهای قرن سوم که در آن به گزارش وقایع کربلا پرداخته شده است، الاخبار الطوال؛ ابوحنیفه دینوری (۲۸۲ ق) است.

۲.۱ - معرفی مؤلف

نویسنده این کتاب، مورخ، منجم، ریاضیدان، نحوی، لغت شناسی و گیاهشناس قرن سوم است.
[۷۹] ابن ندیم، اسحاق بن محمد، کتاب الفهرست، ص۸۶.
وی دارای آثار بسیاری در علوم مختلف بوده است؛ اما آنچه از وی به دست ما رسیده، دو کتاب به نام‌های الانواء و الاخبارالطوال است. او چون ایرانی و زادگاهش در منطقه کرمانشاه بوده، به تاریخ ایران عنایت ویژه داشته و از این رو تاریخ ایران پیش و پس از اسلام را در قالب کتاب الاخبار الطوال نگاشته است.

۱۲.۲ - سبک تاریخ نگاری

دینوری از سیره نبوی و خلافت شیخین سخنی به میان نیاورده است. وی از مجموع حدود ششصد صفحه کتاب (طبق بعضی نسخه‌ها)، بیش از پنجاه صفحه، یعنی حدود یک دهم کتاب را به اخبار عاشورا اختصاص داده است. سبک تاریخ نگاری دینوری، همانند سبک مورخانی چون یعقوبی و مسعودی به صورت ترکیبی و با حذف اسناد است. او هر بخشی از گزارش را با تعبیر «قالوا» آغاز کرده و تنها گزارش پشیمانی عمر سعد را به نقل از حمید بن مسلم، دوست عمر سعد، نقل کرده است.

۱۲.۳ - گزارش‌های ویژه

اگرچه بسیاری از مضامین گزارش‌های دینوری، در منابع کهن دیگر نیز آمده، اما تعابیر وی در این باره، ویژه خود اوست و در منابع دیگر نیامده است. یکی از گزارش‌های جالب دینوری که حاکی از ویژگی و رفتار دینی و اخلاقی شیعیان است، گزارش چگونگی آگاهی معقل، جاسوس ابن زیاد از مکان اختفای مسلم بن عقیل است. وی نگاشته است که چون معقل وارد مسجد کوفه شد، نمی‌دانست سراغ چه کسی برود که ناگاه دید مردی در گوشه‌ای مشغول عبادت است. با خود گفت: شیعیان بسیار نماز می‌خوانند. از این رو نزد آن مرد، که نامش مسلم بن عوسجه بود، رفت و درخواست خود را مطرح کرد. همچنین او می‌نویسد که بین قتل امام حسین (علیه‌السّلام) و وفات رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پنجاه سال فاصله استو با این تعبیر، احساس و تعجب خود را از وقوع چنین حادثه‌ای با این فاصله زمانی اندک، بیان می‌کند. افزون بر این، دینوری در این اثر، فهرستی از شهدای بنی هاشم ارائه کرده که نخستین آنان حضرت علی اکبر و آخرین آنان، پیش از امام حسین (علیه‌السّلام)، حضرت عباس (علیه‌السّلام) است.


• مقتل الحسین (علیه‌السّلام)؛ محمد بن عمر واقدی (۲۰۷ ق)؛
[۸۹] ابن ندیم، اسحاق بن محمد، کتاب الفهرست، ص۱۱۱.

• مقتل الحسین (علیه‌السّلام)؛ نصر بن مزاحم منقری (۲۱۲ق)؛
[۹۰] ابن ندیم، اسحاق بن محمد، کتاب الفهرست، ص۱۰۶.

کتاب المقتل احمد بن حنبل (۲۴۱ق)؛ ابن شهرآشوب از این مقتل، گزارشی را نقل کرده است؛
• مقتل الحسین (علیه‌السّلام)؛ ابراهیم بن اسحاق احمری نهاوندی (زنده در سال ۲۶۹ق)؛
• مقتل الحسین (علیه‌السّلام): ابواسحاق ابراهیم بن محمد بن سعید ثقفی کوفی، (۲۸۳ق) صاحب کتاب الغارات؛
• مقتل الحسین (علیه‌السّلام)؛ حسن بن سهل مجوز بصری.
[۹۶] ابن ماکولا، علی، اکمال الکمال، ج۷، ص۲۱۵-۲۱۶، تصحیح نایف عباس.
(۲۹۰ق)تا آنجا که اطلاع داریم، از مقتل‌های این قرن، تنها نسخه اصلی الاخبار الطوال و انساب الاشراف موجود است.


۱. ابن ندیم، محمد بن اسحاق، کتاب الفهرست، ص۱۰۸.
۲. ذهبی، شمس الدین، تذکرة الحفاظ، ج۱، ص۲۵۰.    
۳. نجاشی، احمد بن علی، رجال نجاشی، ص۴۳۴-۴۳۵.    
۴. ذهبی، شمس الدین، میزان الاعتدال، ج۴، ص۳۰۴-۳۰۵.    
۵. ابن عماد حنبلی، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، ج۳، ص۲۷.    
۶. نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، ص۴۳۵.    
۷. ابن‌ سعد، محمد، الطبقات‌ الکبری، ج۱، ص۸.    
۸. خطیب‌ بغدادی‌، احمد، تاریخ‌ بغداد، ج۲، ص۳۷۰.    
۹. ابن سعد، الطبقات الکبری، ص۳۶۹، الطبقة الخامسة من الصحابة، تصحیح محمد بن صامل سلمی، جزء اول.
۱۰. ذهبی، شمس الدین، سیر اعلام النبلاء، ج۱۰، ص۴۰۰.    
۱۱. خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، ج۱۲، ص۵۴.    
۱۲. ابن شهرآشوب، محمد بن علی، معالم العلماء، ص۱۰۷.    
۱۳. اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۱۸.    
۱۴. اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۱۷.    
۱۵. اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۱۴.    
۱۶. اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۰۹.    
۱۷. اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۹۹.    
۱۸. اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۹۵.    
۱۹. اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۹۴.    
۲۰. اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۹۰.    
۲۱. اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۸۶.    
۲۲. سبط بن جوزی، یوسف، تذکرة الخواص، ص۲۲۹.    
۲۳. سبط بن جوزی، یوسف، تذکرة الخواص، ص۲۵۹.    
۲۴. مزی، جمال الدین یوسف، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج۶، ص۴۰۷.    
۲۵. مزی، جمال الدین یوسف، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج۶، ص۴۳۲.    
۲۶. طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، ص۱۷۰.    
۲۷. ابن شهرآشوب، محمد بن علی، معالم العلما، ص۱۱۱.    
۲۸. ابن جوزی، عبدالرحمن، کتاب الرد علی المتعصب العنید، ص۳۵.
۲۹. ابن جوزی، عبدالرحمن، کتاب الرد علی المتعصب العنید، ص۴۲.
۳۰. ابن جوزی، عبدالرحمن، کتاب الرد علی المتعصب العنید، ص۵۱.
۳۱. ابن جوزی، عبدالرحمن، کتاب الرد علی المتعصب العنید، ص۵۰.
۳۲. ابن جوزی، عبدالرحمن، کتاب الرد علی المتعصب العنید، ص۴۷.
۳۳. ابن جوزی، عبدالرحمن، کتاب الرد علی المتعصب العنید، ص۴۶.
۳۴. ابن جوزی، عبدالرحمن، کتاب الرد علی المتعصب العنید، ص۴۴.
۳۵. ابن عساکر، علی بن‌ حسن‌، ترجمة الامام الحسین من تاریخ مدینة دمشق، ص۳۴۶.    
۳۶. ابن عساکر، علی بن‌ حسن‌، ترجمة الامام الحسین من تاریخ مدینة دمشق، ص۳۷۵.    
۳۷. ابن عساکر، علی بن‌ حسن‌، ترجمة الامام الحسین من تاریخ مدینة دمشق، ص۳۸۶.    
۳۸. ابن عساکر، علی بن‌ حسن‌، ترجمة الامام الحسین من تاریخ مدینة دمشق، ص۱۷۹.    
۳۹. سبط بن جوزی، یوسف، تذکرة الخواص، ص۲۳۲.    
۴۰. سبط بن جوزی، یوسف، تذکرة الخواص، ص۲۳۱.    
۴۱. سبط بن جوزی، یوسف، تذکرة الخواص، ص۲۳۹.    
۴۲. سمعانی، عبدالکریم بن محمد، الانساب، ج۱، ص۱۳۲.    
۴۳. سبط بن جوزی، یوسف، تذکرة الخواص، ص۲۳۳.    
۴۴. بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیة العارفین، ج۲، ص۴۶۶.    
۴۵. ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم، ج۱۰، ص۲۰۹.    
۴۶. آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ج۲۲، ص۲۸.    
۴۷. ابن ندیم، اسحاق بن محمد، کتاب الفهرست، ص۵۹.
۴۸. خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، ج۱۳، ص۲۵۷.    
۴۹. سید بن طاووس، علی بن موسی، الملهوف علی قتلی الطفوف، ص۱۲۷، تحقیق فارس تبریزیان حسون.
۵۰. طبری، ابوجعفر، تاریخ الامم والملوک، ج۴، ص۳۸۸.    
۵۱. ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۷، ص۳۵۵.    
۵۲. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، بغیة الوعاة، ج۲، ص۲۵۴.    
۵۳. ذهبی، شمس الدین، سیر اعلام النبلاء، ج۸، ص۵۰۱.    
۵۴. سمعانی، عبدالکریم بن محمد، التحبیر، ج۱، ص۱۸۵.    
۵۵. ابن ندیم، اسحاق بن محمد، کتاب الفهرست، ص۷۸، تحقیق رضا تجدد.
۵۶. ابن عبد ربه، احمد بن محمد، العقد الفرید، ج۵، ص۱۲۵.    
۵۷. تمیمی، محمد بن احمد، کتاب المحن، ص۱۴۸-۱۴۹.    
۵۸. نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، ص۳۴۶.    
۵۹. نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، ص۳۴۷.    
۶۰. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، ج۵، ص۱۶۹.    
۶۱. ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۳، ص۵۳۴.    
۶۲. ابن ندیم، اسحاق بن محمد، کتاب الفهرست، ص۱۲۱، تحقیق رضا تجدد.
۶۳. نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، ص۳۴۶-۳۴۷.    
۶۴. ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق الکبیر، ج۱۴، ص۲۳۳-۲۳۴.    
۶۵. خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، ج۱۰، ص۱۶۸.    
۶۶. ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم، ج۱۲، ص۲۷۷.    
۶۷. ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ص۱۰۵.    
۶۸. خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، ج۱۰، ص۱۶۸.    
۶۹. ابن قتیبه دینوری‌، عبدالله‌ بن‌ مسلم‌، الامامة والسیاسة، ج۲، ص۷-۱۳.    
۷۰. ابن عبد ربه، احمد بن محمد، العقد الفرید، ج۵، ص۱۲۵.    
۷۱. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۴، ص۷۶.    
۷۲. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۳، ص۱۶۵.    
۷۳. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۳، ص۲۲۰.    
۷۴. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۲، ص۱۱۳.    
۷۵. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۳، ص۱۶۰.    
۷۶. نجاشی، احمد بن علی، رجال نجاشی، ص۱۷.    
۷۷. طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، ص۳۷.    
۷۸. ابن شهرآشوب، معالم العلماء، ص۳۹.    
۷۹. ابن ندیم، اسحاق بن محمد، کتاب الفهرست، ص۸۶.
۸۰. دینوری، ابو حنیفه، الاخبار الطوال، ص۲۲۷.    
۸۱. دینوری، ابو حنیفه، الاخبار الطوال، ص۲۲۹.    
۸۲. دینوری، ابو حنیفه، الاخبار الطوال، ص۲۴۳.    
۸۳. دینوری، ابو حنیفه، الاخبار الطوال، ص۲۴۴.    
۸۴. دینوری، ابو حنیفه، الاخبار الطوال، ص۲۵۴.    
۸۵. دینوری، ابو حنیفه، الاخبار الطوال، ص۲۵۵.    
۸۶. دینوری، ابو حنیفه، الاخبار الطوال، ص۲۶۰.    
۸۷. دینوری، ابو حنیفه، الاخبار الطوال، ص۳۴۷.    
۸۸. دینوری، ابو حنیفه، الاخبار الطوال، ص۲۵۶.    
۸۹. ابن ندیم، اسحاق بن محمد، کتاب الفهرست، ص۱۱۱.
۹۰. ابن ندیم، اسحاق بن محمد، کتاب الفهرست، ص۱۰۶.
۹۱. نجاشی، احمد بن علی، رجال نجاشی، ص۴۲۸.    
۹۲. ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب ال ابی طالب، ج۳، ص۲۸۴.    
۹۳. ابن شهرآشوب، محمد بن علی، معالم العلما، ص۴۳.    
۹۴. نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، ص۱۹.    
۹۵. طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، ص۳۹.    
۹۶. ابن ماکولا، علی، اکمال الکمال، ج۷، ص۲۱۵-۲۱۶، تصحیح نایف عباس.
۹۷. ذهبی، شمس الدین، تذکرة الحفاظ، ج۲، ص۱۵۸.    



• پیشوایی، مهدی، مقتل جامع سیدالشهداء، ج۱، ص۶۵.






جعبه ابزار