مقاتل قرن سوم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مقاتل قرن سوم، یکی از مباحث مرتبط به تاریخ‌نگاری
عاشورا و مقتل نگاری است. مقتل نگاری، نوعی تک نگاری تاریخی است که در آن به شرح جریان
شهادت امام حسین (علیه‌السّلام) و یارانش از آغاز تا فرجام پرداخته شده است. روایت‌ها و گزارش‌های شاهدان عینی و امامان معصوم در بازگویی جزئیات واقعه عاشورا در گذر زمان از شکل شفاهی خارج شد و به صورت مکتوب در آمد. این آثار که با عنوان «
مقتل الحسین» شناخته می‌شوند، شامل روایت‌هایی از اصل رویداد و پیامدهای آن بودند. قرن سوم را به لحاظ تعداد مقاتل و نگاشته‌های مربوط به واقعه کربلا می‌توان اوج دوره مقتل‌نگاری و نگاشته‌های‌عاشورایی به حساب آورد.
مقتل‌نگاری نوعی از تاریخ‌نگاری است که به طور خاص به شرح و بسط جزئیات
شهادت امام حسین (علیه‌السّلام) و یارانش در واقعه
کربلا می‌پردازد. این روایت‌ها که در ابتدا به صورت شفاهی نقل می‌شدند، بعدها به صورت مکتوب نیز ثبت و ضبط شده و به عنوان "مقتل الحسین" شناخته می‌شوند. قرن سوم را به لحاظ تعداد مقاتل و نگاشته‌های مربوط به واقعه کربلا می‌توان اوج دوره مقتل‌نگاری و نگاشته‌های‌عاشورایی به حساب آورد. البته نگارش مقتل نیز هم چون دیگر شاخه‌های علوم، تحت تاثیر فضای پدید آمده در این‌قرن برای نگارش آثار مختلف، از جمله مجامع حدیثی بود. در این قرن تلاش‌های ارزنده‌ای در مقتل‌نگاری، هم ازسوی شیعیان و هم توسط سنّیان صورت گرفت که بعضاً دست مایه آثار بعدی قرار گرفت که در این میان، بخش بسیار اندکی به دست ما رسیده و غالب آنها از بین رفته‌اند. در منابع فهرست‌نگار و رجالی متقدم، کتاب‌هایی با عنوان «مقتل الحسین (علیه‌السّلام)» یا نزدیک به آن، به محدثان و مورخان
شیعه و
سنی قرن سوم نسبت داده شده، که از میان آنها می‌توان به این مقتل‌ها اشاره کرد:
یکی از مقاتل قرن سوم هجری، مقتل الحسین (علیه‌السّلام)، نگاشته
هشام بن محمد کلبی است.
هشام
بن محمد
بن سائب کلبی یکی از شاگردان
ابومخنف، مورخی شهیر و مورد عنایت
شیعه و
اهل سنت و از شاگردان
امام صادق (علیه‌السّلام) بوده که در سال ۲۰۴ یا ۲۰۶ قمری در
کوفه درگذشت.
در میان آثار هشام
بن محمد کلبی، نام کتاب مقتل الحسین به چشم می‌خورد که بیشتر اخبار آن، همان
روایات استادش ابومخنف است؛
اما چون امروزه مقتل او به صورت مستقل و کامل موجود نیست، نمی‌توان به درستی درباره میزان بهره‌گیری وی از اخبار ابومخنف، داوری کرد. به هر حال نقلیات او از ابومخنف و برخی دیگر، بعدها در آثاری همچون
تاریخ طبری،
مقاتل الطالبیین، ارشاد
شیخ مفید و
تذکرة الخواص سبط بن جوزی آمده است. از آنجا که وفات هشام در اوایل قرن سوم بوده و در نتیجه، بیشترین دوران زندگی‌اش در قرن دوم گذشته، می‌توان اثر وی را نیز از مقتل‌های قرن دوم به شمار آورد.
از دیگر مقاتل قرن سوم هجری، ترجمه الحسین (علیه‌السّلام) و مقتله من
الطبقات الکبری؛ نوشته
محمد بن سعد (۲۳۰ ق) است.
اِبْن‌ِ
سَعْد، ابوعبدالله محمد
بن سعد بن منیع مشهور به کاتب
واقدی (۱۶۸-۲۳۰ق/۷۸۴- ۸۴۵م)، مورخ و سیره‌نویس مشهور
بغداد در قرن سوم هجری قمری و مؤلف كتاب الطبقات الکبری می‌باشد که در ۶۲ سالگی و به سال ۲۳۰ق در
بغداد وفات یافت.
ترجمه الامام الحسین و مقتله، از دو بخش تشکیل شده است: بخش نخست آن درباره نسب، تولد، ویژگی‌ها، فضایل و مناقب حضرت است و بخش دوم به گزارش
حادثه عاشورا از آغاز تا پایان حادثه، از جمله
شهادت حضرت پرداخته است. روش تاریخ نگاری ابن
سعد، حدیثی است. از این رو او گزارش‌ها را به صورت مسند نقل کرده و در بخش نخست، نود
حدیث نقل کرده است؛ اما در بخش مقتل، نزدیک به پنجاه خبر نقل کرده که البته سند آنها، بیان نشده و تنها به چند سند کلی که در آغاز مقتل آمده، اکتفا شده است. همچنین ابن
سعد، اخباری را درباره برخی از حوادث و علایم غیرطبیعی و خارق العاده آسمانی و زمینی، و نیز عقوبت‌ها و بلاهایی که بر سر برخی از قاتلان سپاه
عمر سعد پس از حادثه عاشورا آمده، آورده است. اگرچه روش ابن
سعد در نگارش طبقات خود، آن است که به حوادث و تحولات مهم تاریخی که همزمان با زندگی اشخاص است، نپردازد، اما عظمت حادثه عاشورا، ابن
سعد را واداشته است به این واقعه و
رهبر آن، بیشتر بپردازد. با این همه، وی در مواردی تنها به گردآوری و نقل گزارش‌ها اکتفا کرده و درباره درستی یا نادرستی آنها، هیچ نظری نداده است. برای نمونه، وی بر اخبار مربوط به تبرئه
یزید از
خون شهدای کربلا و مقصر بودن
ابن زیاد تاکید کرده است.
محمد
بن سعد، گزارش مهمی را ذیل شرح حال
امام حسین (علیه‌السّلام) در کتاب طبقات خود آورده است که چون چاپ نخستین آن به اهتمام برخی از خاورشناسان در لیدن از
سال ۱۹۰۴ تا ۱۹۱۷ میلادی بر اساس نسخه ناقصی چاپ شده، بسیاری از شرح حال‌های آن، از جمله شرح حال
امام حسن (علیه‌السّلام) و امام حسین (علیه‌السّلام)، چاپ نشده است. اما در چاپ بعدی، موارد چاپ نشده از جمله شرح حال حسنین (علیه‌السّلام) که در سه مجلد مستقل، چاپ شد. همچنین دو دهه پیش،
سید عبدالعزیز طباطبایی ترجمه امام حسن (علیه‌السّلام) و امام حسین (علیه‌السّلام) را بر اساس نسخه‌ای که از
قرن هفتم در ترکیه نگه داری می‌شود، تحقیق کرد و آن را به چاپ رساند. بعدها همین بخش چاپ نشده، که شرح حال حسنین (علیه‌السّلام) را نیز دربرداشت، با تصحیح محمد
بن صامل سلمی با عنوان
الطبقات الکبری، الطبقة الخامسة من الصحابة، در دو جزء چاپ شد
که صفحات ۳۶۹ تا ۵۱۹ از جلد نخست آن، درباره امام حسین (علیه‌السّلام) است. البته بیش از نیمی از این صفحات، حواشی مصحح کتاب است.
یکی از مقاتل قرن سوم هجری، السیرة فی مقتل الحسین (علیه‌السّلام)؛ نگاشته ابوالحسن
علی بن محمد مدائنی بغدادی است.
ابوالحسن علی
بن محمد
بن عبدالله مدائنی (
۱۳۵-
۲۲۵ق)، از مهم‌ترین مؤلفان تاریخ‌نویس،
محدث،
متکلم، متبحر در سیر، مغازی، فتوح، ایام الناس، ایام العرب، انساب، روایت
شعر و صاحب تصانیف بسیار در
قرن دوم و سوم هجری قمری در
بصره و
بغداد بود.
او پس از رشد و نمو در
بصره، به
مدائن کوچید و به مدائنی ملقب گشت و آن‌گاه به
بغداد مهاجرت کرد و تا پایان عمر ساکن بغداد شد و در سن ۹۲ سالگی درگذشت.
گرچه در حال حاضر هیچ نسخه‌ای از این کتاب در دسترس نیست اما
ابوالفرج اصفهانی،
سبط بن جوزی،
و جمال الدین یوسف مزی
از مقتل او نقل کرده‌اند.
یکی مقاتل قرن سوم هجری، مقتل الحسین (علیه‌السّلام)؛ نگاشته ابوبکر عبدالله
بن محمد
بن عبید
بن سفیان
بن قیس قرشی آموی، معروف به «ابن
ابی الدنیا» است.
اِبْن‌ِ اَبِی‌الدُّنیا، ابوبکر عبدالله
بن محمد
بن عُبَیْد
بن سُفیان
بن قَیس قُرَشی (۲۰۸-۲۸۱ق/۸۲۳ -۸۹۴م)، از مورخان و محدّثان قرن سوم هجری می‌باشد که به سال ۲۸۱ قمری در
بغداد درگذشت.
بنابر بر نقل منابع ابن
ابی‌الدنیا تألیفات بسیار داشته و یکی از آنها کتاب مقتل الحسین (علیه‌السّلام)، است.
گرچه در حال حاضر هیچ نسخه‌ای از این کتاب در دسترس نیست اما
عبدالرحمن بن جوزی و
ابن عساکر از گزارش‌های وی، بهره برده‌اند. این مقتل نزد
سبط بن جوزی نیز بوده و او در چند جا از کتاب خود، اخباری را از آن نقل کرده است.
از دیگر مقاتل قرن سوم هجری، کتاب المقتل
عبدالله بن عمرو وراق است.
عبدالله
بن عمرو وراق (۲۷۴ق)؛
سمعانی، از او با عنوان ابومحمد عبدالله
بن ابی سعد یاد کرده و گفته است مقصود از او، عبدالله
بن عمرو عبدالرحمن
بن بشر
بن هلال انصاری وراق بلخی اخباری است که متولد سال ۱۹۷ و متوفای ۲۷۴ است.
گرچه در حال حاضر هیچ نسخه‌ای از این کتاب در دسترس نیست اما
سبط بن جوزی در یک جا از این مقتل، خبری را نقل کرده است.
یکی مقاتل قرن سوم هجری، مقتل الحسین (علیه‌السّلام)، نگاشته
ابوعبیده معمر بن مثنی است.
اَبوعُبیده، مَعمر
بن مثنی (۱۱۴ـ ح۲۱۰ق/ ۷۳۲ـ ۸۲۵م)، راوی و لغت‌شناس بزرگ اوایل عصر عباسی و آشنا به
علم انساب و تاریخ بوده است. سال وفاتش به اختلاف سال‌های
۲۰۳ تا
۲۱۳ق ذکر شده، ولی
ابن ندیم مرگ او را به سال ۲۱۰ق در
بصره نوشته‌اند.
ابوعبید آثار متعددی در زمینه‌های مختلف تألیف کرده و یکی از آنها مقتل الحسین (علیه‌السّلام) است.
گرچه در حال حاضر هیچ نسخه‌ای از این کتاب در دسترس نیست اما
سید بن طاووس در یکجا _بنابر آنچه در یکی از نسخه‌های
ملهوف آمده_ گزارشی را از این مقتل نقل کرده است.
طبری نیز در تاریخ خود گزارشی را از این مقتل آورده است.
یکی دیگر از مقاتل قرن سوم، مقتل الحسین (علیه‌السّلام)، نگاشته
ابوعبید قاسم بن سلام هروی است.
اَبو عُبِیْدْ قاسِمِ
بْنِ سَلامِ خُزاعی (۱۵۴-۲۲۴ق)،
فقیه،
محدث، قاری و زبان‌شناس برجسته خراسانی که آثار بسیاری در زمینه‌های گوناگون بر جا نهاده است. وی سرانجام به سال ۲۲۴ق در شهر
مکه درگذشت.
در تاریخ وفات او اندکی اختلاف است.
ابوعبید دارای تالیفات بسیاری در موضوعات مختلف بود و یکی از آنها مقتل الحسین (علیه‌السّلام) است.
گرچه در حال حاضر هیچ نسخه‌ای از این کتاب در دسترس نیست اما
ابن عبد ربه و
محمد بن احمد بن تمیم بخشی از گزارش‌های مقتل وی را آورده‌اند.
یکی از مقاتل قرن سوم هجری، مقتل الحسین (علیه‌السّلام)، نگاشته ابوعبدالله
محمد بن زکریا غلابی بصری بغدادی است.
ابوعبدالله محمد
بن زکریا غلابی (م ۲۹۸ق)، از مورخان، سیره‌نویسان و علمای برجسته
شیعه قرن سوم هجری قمری در
بصره بود. رجال‌نویسان
شیعه وی را از علمای برجسته امامیه در بصره خوانده و او را آشنا به تاریخ و سیره دانسته‌اند.
وی سرانجام بنا به قول برخی از رجالیون، به سال ۲۹۸ق در بصره از دنیا رفت،
هر چند سال‌های بعد از
۲۸۰ق و
۲۹۰ق نیز ذکر شده است.
غلابی در حوزه تاریخ اسلامی، به ویژه رویدادها و وقایع صدر اسلام تالیفات متعددی داشته است. یکی از این آثار کتابی به نام مقتل الحسین (علیه‌السّلام) است.
گرچه در حال حاضر هیچ نسخه‌ای از این کتاب در دسترس نیست اما
ابن عساکر خبری را درباره
قبر امام حسین (علیه‌السّلام) از وی نقل کرده است.
یکی از مقاتل قرن سوم، مقتل الحسین
بن علی (علیه‌السّلام)؛ نگاشته
ابن قتیبه دینوری است.
اِبْن‌ِ قُتَیْبه، ابومحمد عبدالله
بن مسلم دینوری (۲۱۳-۲۷۶ق/ ۸۲۸ - ۸۸۹م)، نویسنده و دانشمند بزرگ عصر عباسی و از محدثان برجسته
اهل‌سنت قرن سوم هجری قمری بود. او سرانجام در سال
۲۷۰ یا ۲۷۶ق در
کوفه درگذشت.
ابن قتیبه آثار فراوانی در موضوعات مختلف دارد و مورخان او را به عنوان فردی که در علوم مختلف مهارت داشت و درباره آنها کتابهای زیاد و ارزنده‌ای نوشت، ستوده‌اند.
یکی از تالیفات او، مقتل الحسین
بن علی (علیه‌السّلام) است که در حال حاضر هیچ نسخه‌ای از این کتاب در دسترس نیست. ابن قتیبه دینوری همچنین چند صفحه از کتاب
الامامة والسیاسة را (که منسوب به او است) به گزارش قیام امام حسین (علیه‌السّلام) اختصاص داده است. گزارش‌های وی، در این کتاب با گزارش‌های
ابن عبد ربه در
العقد الفرید شباهت بسیاری دارد.
یکی دیگر از مقاتل قرن سوم هجری، ترجمه و مقتل امام حسین (جلد سوم از مجموعه سیزده جلدی
انساب الاشراف)؛ نگاشته
احمد بن یحیی بلاذری (۲۷۹ق) است.
ابوالحسن احمد
بن یحیی
بن جابر مشهور به بلاذری،
کاتب،
ادیب،
راوی و از برجسته‌ترین تاریخ‌نگاران اسلامی و از مهم‌ترین مورخان و نسب‌شناسان
قرن سوم از دوره
مامون تا
مستعین عباسی بوده است.
وی در کتاب حجیم خود، به
نسب و شرح حال خاندان بزرگ و برجسته
عرب قرشی پرداخته است. او بخشی از کتاب خود را به نسب و شرح حال خاندان
ابوطالب و فرزندانش و
امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) و فرزندانش از جمله زندگانی امام حسین (علیه‌السّلام) و مقتل وی اختصاص داده است. بخش مربوط به خاندان ابوطالب از این اثر، با تحقیق محقق برجسته، محمدباقر محمودی در
سال ۱۳۹۷ قمری در
بیروت چاپ شده و در سال‌های اخیر در مجموعه‌ای سیزده جلدی با نام جمل من انساب الاشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، چاپ شده است. آنچه مربوط به زندگی امام‌حسین (علیه‌السّلام) و حادثه عاشوراست، از صفحه ۱۴۲ تا ۲۲۸ در جلد دوم (البته به یک اعتبار باید جلد دوم را جلد سوم حساب کرد؛ چون یک جلد نیز با تحقیق آقای محمودی در سیره نبوی چاپ شده است.) چاپ دوجلدی أنساب الاشراف با تحقیق محمدباقر محمودی، و از صفحه ۳۵۸ تا ۴۲۵ در جلد سوم مجموعه سیزده جلدی است.
بلاذری پس از چند گزارش درباره تولد و فرزندان
امام حسین (علیه‌السّلام)، به شرح واقعه کربلا پرداخته و نخستین گزارش‌های خود را در این باره، از تماس
شیعیان با امام حسین (علیه‌السّلام) تنها پس از صلح
امام حسن (علیه‌السّلام) آغاز کرده است. روش تاریخ نگاری بلاذری در این کتاب همانند
یعقوبی و
دینوری، ترکیبی است. از این رو به جای آنکه برای هر خبر، سند مستقل ذکر کند، در بیشتر موارد، تنها با تعبیر «قالوا» خبر را آورده است. اما در مواردی هم، به
سند اشاره کرده است؛ از جمله از
ابومخنف،
هشام کلبی،
عوانة بن حکم،
هیثم بن عدی،
نقل کرده است و در مواردی نیز تعابیر «حدثنی بعض الطالبیین»
و «حدثنی بعض قریش»
را آورده است. أنساب الاشراف یکی از منابع تاریخ عاشورا است و با گزارش‌های
ابومخنف و ابن
سعد، به رغم برخی از تفاوت‌ها، همسو و سازگار است و این سه مقتل در مجموع، مؤید یکدیگرند.
یکی دیگر کتابهای قرن سوم که در آن به گزارش وقایع کربلا پرداخته شده است،
الاخبار الطوال؛
ابوحنیفه دینوری (۲۸۲ ق) است.
نویسنده این کتاب، مورخ،
منجم، ریاضیدان،
نحوی، لغت شناسی و گیاهشناس
قرن سوم است.
وی دارای آثار بسیاری در علوم مختلف بوده است؛ اما آنچه از وی به دست ما رسیده، دو کتاب به نام‌های الانواء و الاخبارالطوال است. او چون ایرانی و زادگاهش در منطقه
کرمانشاه بوده، به تاریخ
ایران عنایت ویژه داشته و از این رو تاریخ ایران پیش و پس از
اسلام را در قالب کتاب الاخبار الطوال نگاشته است.
دینوری از
سیره نبوی و خلافت شیخین سخنی به میان نیاورده است. وی از مجموع حدود ششصد صفحه کتاب (طبق بعضی نسخه‌ها)، بیش از پنجاه صفحه، یعنی حدود یک دهم کتاب را به اخبار
عاشورا اختصاص داده است.
سبک تاریخ نگاری دینوری، همانند سبک مورخانی چون
یعقوبی و
مسعودی به صورت ترکیبی و با حذف اسناد است. او هر بخشی از گزارش را با تعبیر «قالوا» آغاز کرده
و تنها گزارش پشیمانی
عمر سعد را به نقل از
حمید بن مسلم، دوست عمر
سعد، نقل کرده است.
اگرچه بسیاری از مضامین گزارش‌های دینوری، در منابع کهن دیگر نیز آمده، اما تعابیر وی در این باره، ویژه خود اوست و در منابع دیگر نیامده است. یکی از گزارش‌های جالب دینوری که حاکی از ویژگی و رفتار دینی و اخلاقی
شیعیان است، گزارش چگونگی آگاهی معقل،
جاسوس ابن زیاد از مکان اختفای
مسلم بن عقیل است. وی نگاشته است که چون معقل وارد
مسجد کوفه شد، نمی‌دانست سراغ چه کسی برود که ناگاه دید مردی در گوشه‌ای مشغول
عبادت است. با خود گفت: شیعیان بسیار
نماز می‌خوانند. از این رو نزد آن مرد، که نامش
مسلم بن عوسجه بود، رفت و درخواست خود را مطرح کرد.
همچنین او می‌نویسد که بین قتل
امام حسین (علیه‌السّلام) و وفات
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پنجاه
سال فاصله استو با این تعبیر، احساس و تعجب خود را از وقوع چنین حادثه‌ای با این فاصله زمانی اندک، بیان می‌کند. افزون بر این، دینوری در این اثر، فهرستی از
شهدای بنی هاشم ارائه کرده که نخستین آنان
حضرت علی اکبر و آخرین آنان، پیش از امام حسین (علیه‌السّلام)،
حضرت عباس (علیه‌السّلام) است.
• مقتل الحسین (علیه‌السّلام)؛
محمد بن عمر واقدی (۲۰۷ ق)؛
• مقتل الحسین (علیه‌السّلام)؛
نصر بن مزاحم منقری (۲۱۲ق)؛
• کتاب المقتل
احمد بن حنبل (۲۴۱ق)؛
ابن شهرآشوب از این مقتل، گزارشی را نقل کرده است؛
• مقتل الحسین (علیه‌السّلام)؛
ابراهیم بن اسحاق احمری نهاوندی (زنده در سال ۲۶۹ق)؛
• مقتل الحسین (علیه‌السّلام): ابواسحاق
ابراهیم بن محمد بن سعید ثقفی کوفی، (۲۸۳ق) صاحب کتاب
الغارات؛
• مقتل الحسین (علیه‌السّلام)؛
حسن بن سهل مجوز بصری.
(۲۹۰ق)
تا آنجا که اطلاع داریم، از مقتل‌های این قرن، تنها نسخه اصلی الاخبار الطوال و انساب الاشراف موجود است.
• پیشوایی، مهدی، مقتل جامع سیدالشهداء، ج۱، ص۶۵.
