مفهوم آخر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
آخِر به معنای
منتهی و مرجع اشیاء، نیز به معنای
باقی و
ابدی از
اسماء و
صفات الهی می باشد.
آخر بر وزن فاعل و از ریشه (ا خ ر) به معنای تأخر، در مقابل
تقدّم است.
این مادّه در فعل
ثلاثی مجرّد کاربردی ندارد؛ امّا در باب های تفعیل، تفعّل، استفعال و نیز به شکل مؤنث «الاخرة» و
جمع سالم «آخرین» استعمال می شود.
واژه آخر، در
قرآن ، فقط یک بار، به صورت اسمی از
اسمای حسنای الهی به کار رفته است:
«هُو الأوَّلُ و الأخِرُ و الظَّهِرُ و الباطِنُ و هُوَ بِکلِّ شیء عَلیمٌ».
آخر از اسماء و
صفات ذاتی حق تعالی شمرده شده
و به معنای مرجع و
غایت اشیاء و
ذات باقی و ابدی است و مانند دیگر اوصاف
الهی، حکایت گر کمال وجودی حق تعالی،
عین و متّحد
با ذات مقدّس او است؛ چنان که این نسبت بین خود اوصاف ذاتی حق نیز وجود دارد؛
ذات حق همان گونه که آخر است،
اوّل نیز هست و بین اولیت و آخریت حق تعالی هیچ گونه ناسازگاری یافت نمی شود؛ زیرا اولیت او
عین آخریتش و آخریت او
عین اوّلیت او است
و این معنا، به خداوند متعالی اختصاص دارد؛ چنان که این اختصاص از
حصر آیه (هو الأوَّلُ و الأخِر) به دست می آید.
آخر و اوّل از جهت مفهوم، متقابل و متفاوتند؛ امّا در مصداق و حقیقت
عینی، نشان دهنده یک
حقیقت ، و متّحد
با هم و نیز متّحد
با آن حقیقت هستند و به این اعتبار، اطلاق این دو
اسم و
صفت متقابل، مانند دیگر
اسمای متقابل، بر
خداوند درست خواهد بود و به جهت غیر محدود بودن آن
ذات نامتناهی و وجود صرف بودن حق تعالی است که
ذات مقدّسش مجمع صفات متقابل مانند
بسط و
قبض ،
هدایت و
ضلالت ، اوّل و آخر و
ظاهر و
باطن است؛
از این رو، برخی اطلاق این نوع اسماء را به خصوص که صفت اشیای محدود قرار می گیرند، از قبیل جمع متقابلان و غیر قابل تصوّر دانسته اند.
اهل
عرفان ، آخر را از امّهات اسما دانسته و اسم جامع آن ها را «
اللّه » و «
رحمن » می دانند و معتقدند: هر چیز ابدی که انتهای وجود نداشته باشد، مظهر اسم «آخر» خواهد بود؛
لذا این اسم
با سه اسم دیگر در آیه ۳
سوره حدید بر
علی بن ابی طالب (علیه السلام) که مظهر کامل
اسمای الهی است، تطبیق شده است.
در توضیح آن می توان گفت:
انسان کامل در تمام موجودات سریان و ظهور دارد و آن
مظهر سریان و ظهور حق در تمام اشیا است و همین سریان، سرّ
عینیت اوّلیت و آخریت و نیز سرّ انحصار اوّل و آخر و ظاهر و باطن بودن در خداوند است.
امیر مؤمنان (علیه السلام) فرموده است: من قلم و لوح محفوظ و عرش و کرسی و آسمان های هفت گانه و زمین ها هستم.
مفسّران برای «الأخر» معانی متعدّدی را گفته اند.
با دقّت در همه اقوال، معانی عمده را می توان دو معنا دانست.
۱. منتها و مرجع موجودات،
بازگشت هر موجودی به خداوند بوده و خداوند مقصود نهایی همه اشیاء است؛
از این رو موجودات تا به او واصل نشوند، به جست وجو و حرکت خود ادامه می دهند و پس از وصول به وی،
آرامش و
اطمینان می یابند.
این معنا
با آیاتِ «و أنَّ إلی رَبِّک المُنتَهی»،
«إنَّ إلی رَبِّک الرُّجعی»،
«ألا إلی اللّهِ تَصیرُ الأمورُ»،
«
إلَیه یرجَعُ الأَمرُ کلُّه»
و «... ارجِعی إلی رَبِّک راضیةً مَّرضیةً»
هماهنگ است.
۲. باقی و ابدی، یعنی ذاتی که پس از فنا و نابودی تمام موجودات، هم چنان موجود است؛ البتّه این معنا از لوازم معنای اوّل است نه آن که معنایی مستقل باشد.
این معنا
با آیاتی نظیر «واللّهُ خَیرٌ و أبقی»،
«کلُّ مَن عَلیها فان و یبقی وَجهُ رَبِّک ذوالجَللِ و الإکرامِ»،
«وَ تَوکلْ عَلی الحَی الّذی لایموتُ»
و «کلُّ شیء هالِک إلاّ وَجهَه»
هماهنگ است
و نیز روایاتی به این معنا اشاره دارد:
حضرت علی (علیه السلام) در ضمن بیانی می فرماید:
هو الأول و لم یزل و الباقی بلا أجل.
الحمدللّه الأول فلا شیء قبله و الأخر فلا شیء بعده.
امام صادق (علیه السلام) در توضیح الأخر فرمود:
او اوّل قبل از هر چیز و آخر بعد از هر چیز است؛ به گونه ای که
ابدی است و اسماء و صفات او تغییر نمی یابد؛
با آن که اسماء و صفات غیر او تغییر می یابد.
برخی بین معنای
باقی و ابدی فرق گذاشته اند؛ زیرا باقی در برابر
فانی است و بر خداوند از آن جهت اطلاق می شود که پس از فنای همه موجودات، بقاء دارد؛ بلکه هم اکنون همه فانی اند و او باقی است؛
ولی ابدی بودن حق از آن جهت است که
ذات متعالی
با قطع نظر از همه موجودات، ابدی است.
برخی آخر را به معنای «آخر قرار دهنده» دانسته اند که
با اسم دیگر خداوند «المؤخّر» مطابق است. برای آخر، معانی متعدّد دیگری در کتاب های تفسیری و عرفانی ذکر شده؛ چنان که
فخر رازی برای آن ۲۴ معنا نقل کرده است.
به برخی از این معانی، در روایات نیز پرداخته شده؛ ولی بیش تر آن ها
با تأیید روایی همراه نیست. برخی، ذکر این نوع معانی را
ارشادی دانسته و بعضی را جایز و بعضی دیگر را ممنوع شمرده اند.
در آرای پیش گفته، آخریت خداوند در امور ذیل دانسته شده است:
پوشاندن عیب ها، هدایت و توفیق، صفات، تنزیه از فنا و نیستی، خشنودی، روزی دادن،
تکلیف ، مقطع و مسافت نداشتن،
تلقین ، تفضّل،
عفو و بخشش، رعایت،
غضب ، یاری و تأیید، امداد و کمک رسانی و...
برخی گفته اند: از آن جا که روایات، این اسماء را به شکل جامع
تفسیر کرده، دیگر دلیلی برای چنین تفسیرهای پراکنده ای وجود ندارد
و چون این معانی، مورد قبول برخی مفسّران نیست، از نقل آن ها صرف نظر کرده اند.
خداوند به سبب
استقلال ، غنا، حضور، قدرت،
علم ، حیات و سعه وجودی، بر غیر که
عین فقر و تعلّق و ربط به او است، احاطه کامل دارد.
در آیاتی نظیر «وَ هُو مَعَکم أینَ ما کنتُم»،
«فأینَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وجهُ اللّه»،
«أنَّ اللّهَ قَد أحاطَ بکلِّ شیء عِلماً»،
«و هُوَ عَلی کلِّ شیء قَدیرٌ»
و «و هُوَ بِکلِّ شیء عَلیمٌ»
به این مطلب اشاره شده است؛
بنابراین، هرچیزی که آخر فرض شود، خداوند به سبب احاطه بر آن چیز، بعدِ آن خواهد بود؛ پس
خداوند آخر است نه آن چیز.
این آخریت و بعدیت، زمانی و مکانی نیست؛ زیرا آن دو از ویژگی های موجودات
عالم مادّه است و درباره خداوند ممکن نیست؛ چون او بر هر چیز حتّی بر خود
زمان و
مکان محیط است. بدین ترتیب آخر از فروع اسم محیط خواهد بود.
(۱) اسماء الحسنی و سیر و سلوک الی اللّه؛
(۲) البرهان فی تفسیر القرآن؛
(۳) تفسیر روح البیان؛
(۴) تفسیرالقرآن الکریم، ملاصدرا؛
(۵) رحمة من الرحمن، ابن عربی؛
(۶) شرح اسماء اللّه الحسنی، غزالی؛
(۷) شرح اسماءالله الحسنی (لوامع البینات)، فخررازی؛
(۸) شرح فصوص الحکم، قیصری؛
(۹) الکافی، الکلینی؛
(۱۰) کشف الاسرار و عدّة الابرار؛
(۱۱) لسان العرب، ابن منظور؛
(۱۲) مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛
(۱۳) مفاهیم القرآن؛
(۱۴) الموسوعة الذهبیه؛
(۱۵) المیزان فی تفسیرالقرآن؛
(۱۶) نهج البلاغه.
دائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «آخر».
