• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

مفضل بن مهلّب

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


مفضل بن مهلب از شخصیت‌های خاندان آل‌مهلب می‌باشد؛ این خاندان، خاندانی اصالتا ایرانی‌ منسوب به مهلّب بن ابی‌صُفره بوده، که در اوایل ظهور اسلام برآمد و لااقل تا سده ۷قمری/۱۳میلادی امیران، وزیران، شاعران و دانشمندانی از آن برخاستند.


مفضل بن مهلب (مق‌ ۱۰۲ق/۷۲۰م). از آغاز کار او آگاهی چندانی در دست نیست.

چنین می‌نماید که او در کنار یزید بن مهلب در خراسان بود. زیرا در سال ۸۳ق/۷۰۲م که یزید سپاه به جنگ عبدالرحمن ابن عباس مطلبی در هرات فرستاد، مفضل را فرماندهی داد
[۱] محمد بن جریر طبری، تاریخ، ج۲، ص۱۱۰۷، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۳-۱۸۸۵م، فهرست.
و او پس از جنگ کوتاهی عبدالرحمن را گریزاند.

در سال ۸۵ق/۷۰۴م که حجاج بن یوسف سرانجام توانست موافقت خلیفه را با عزل یزید از حکومت خراسان جلب کند، برای جلوگیری از شورش آل‌مهلب و ایجاد دودستگی میان آن خاندان، مفضل را به حکومت آن‌جا گماشت. او پس از ورود به خراسان بی‌درنگ دست به کار توسعۀ قلمرو خود شد، زیرا چیزی نگذشت که بادغیس و آخرون و شومان را فتح کرد.
[۲] محمد بن جریر طبری، تاریخ، ج۲، ص۱۱۶۱-۱۱۶۲، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۳-۱۸۸۵م، فهرست.
ولی حکومت او دیری نپایید و حجاج پس از دستگیری یزید، مفضل را نیز از حکومت برداشت و ظاهراً به زندانش افکند، زیرا در سال ۹۰ق/۷۰۹م از مفضل و عبدالملک و یزید که در زندان حجاج بودند، یاد شده است.
[۳] محمد بن جریر طبری، تاریخ، ج۲، ص۱۲۰۹، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۳-۱۸۸۵م، فهرست.
در همین سال مفضل نیز همراه یزید و عبدالملک، به مدد مروان برادر دیگرش که در بصره بود، گریخت و به فلسطین نزد سلیمان بن عبدالملک رفت.
[۴] عزالدین ابن اثیر، الکامل، ج۴، ص۵۴۶، بیروت، ۱۴۰۲ق، فهرست.    
اینکه او را از جملۀ کاتبان سلیمان دانسته‌اند
[۵] العیون و الحدائق، به کوشش یاد دخویه، ج۳، ص۳۵، لیدن، ۱۸۶۹م.
می‌بایست مربوط به همین دوران باشد.

به نظر می‌رسد که وقتی یزید دوباره به حکومت خراسان منصوب گشت و سپس عزل و زندانی شد، مفضل در عراق بود، زیرا در سال ۱۰۱ق/۷۱۹م که یزید از زندان عمر بن عبدالعزیز گریخت و یزید بن عبدالملک از عدی بن ارطاه حاکم بصره خواست که کسان یزید را در بصره گرفتار سازد، مفضل از جملۀ این کسان بود که به زندان افتادند.
[۶] محمد بن جریر طبری، تاریخ، ج۲، ص۱۳۷۹، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۳-۱۸۸۵م، فهرست.
اما پس از آن‌که یزید در بصره چیره گشت، مفضل را از زندان بیرون آورد و او در آخرین جنگ یزید با مسلمة بن عبدالملک، فرماندهی جناح چپ سپاه مهلبیان را به عهده داشت. وی در این جنگ به‌رغم ثبات و شجاعتی که نشان داد، چون از قتل برادرش یزید آگاه شد به واسط گریخت و از آن‌جا با مهلبیان دیگر به بصره رفت تا به بحرین رود،
[۷] محمد بن جریر طبری، تاریخ، ج۲، ص۱۴۰۷، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۳-۱۸۸۵م، فهرست.
[۸] محمد بن جریر طبری، تاریخ، ج۲، ص۱۴۱۰، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۳-۱۸۸۵م، فهرست.
اما امیر بحرین آنان را نپذیرفت و مهلبیان ناچار به کرمان رفتند و مفضل را به سروری برداشتند. در اینجا نیز میان مهلبیان و سپاهی که مسلمة بن عبدالملک به فرماندهی مدرک بن ضبّ کلبی به تعقیب آنان فرستاده بود، جنگی روی داد که در آن تعدادی از یاران مفضل کشته شدند. او نیز بقیۀ مهلبیان را برداشت و برای آن‌که فاصلۀ بیش‌تری میان خود و مروانیان ایجاد کند روی به سند نهاد و در قَندابیل مقیم شد. اما مسلمه دست از تعقیب او برنداشت و سپاهی به سرکردگی هلال بن اَحْوَز تمیمی مازنی به آن سامان فرستاد. در واپسین جنگی که میان آل مهلب و آن لشکر درگرفت، مفضل و تعدادی از افراد خاندان مهلب کشته شدند
[۹] خلیفة بن خیاط، تاریخ، ج۲، ص۴۷۲، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۹۶۸م، فهرست.
و بسیاری از آنان از جمله دُرید و حجاج و غسان و شبیب و فضل، پسران مفضل، به اسارت رفتند که سپس به دستور یزید بن عبدالملک در همان سال به قتل رسیدند.
[۱۰] عزالدین ابن اثیر، الکامل، ج۵، ص۸۷، بیروت، ۱۴۰۲ق، فهرست.    


«مفضل، مردی دانسته و آهسته و مردم‌شناس بود»
[۱۱] عبدالحی بن ضحاک گردیزی، تاریخ، ج۱، ص۲۴۵، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، ۱۳۶۳ش.
و چون پدر و برادر خود شعر و ادب را دوست می‌داشت و خود نیز شعر می‌گفت و ابیاتی از او نقل شده است.
[۱۲] سید بن علی مرصفی، رغبه الامل، ج۳، ص۱۸۲، تهران، ۱۹۷۰م.


۱. ↑ محمد بن جریر طبری، تاریخ، ج۲، ص۱۱۰۷، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۳-۱۸۸۵م، فهرست.
۲. ↑ محمد بن جریر طبری، تاریخ، ج۲، ص۱۱۶۱-۱۱۶۲، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۳-۱۸۸۵م، فهرست.
۳. ↑ محمد بن جریر طبری، تاریخ، ج۲، ص۱۲۰۹، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۳-۱۸۸۵م، فهرست.
۴. ↑ عزالدین ابن اثیر، الکامل، ج۴، ص۵۴۶، بیروت، ۱۴۰۲ق، فهرست.    
۵. ↑ العیون و الحدائق، به کوشش یاد دخویه، ج۳، ص۳۵، لیدن، ۱۸۶۹م.
۶. ↑ محمد بن جریر طبری، تاریخ، ج۲، ص۱۳۷۹، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۳-۱۸۸۵م، فهرست.
۷. ↑ محمد بن جریر طبری، تاریخ، ج۲، ص۱۴۰۷، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۳-۱۸۸۵م، فهرست.
۸. ↑ محمد بن جریر طبری، تاریخ، ج۲، ص۱۴۱۰، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۳-۱۸۸۵م، فهرست.
۹. ↑ خلیفة بن خیاط، تاریخ، ج۲، ص۴۷۲، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۹۶۸م، فهرست.
۱۰. ↑ عزالدین ابن اثیر، الکامل، ج۵، ص۸۷، بیروت، ۱۴۰۲ق، فهرست.    
۱۱. ↑ عبدالحی بن ضحاک گردیزی، تاریخ، ج۱، ص۲۴۵، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، ۱۳۶۳ش.
۱۲. ↑ سید بن علی مرصفی، رغبه الامل، ج۳، ص۱۸۲، تهران، ۱۹۷۰م.


دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «آل‌مهلب»، ج۲، ص۴۷۳.    




جعبه ابزار