مفرّح القلوب (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«مفرح القلوب» تالیف محمد اکبر بن میر مقیم ارزانی معروف به حکیم ارزانی در حقیقت شرحی فارسی بر کتاب «قانونچه» تالیف محمد بن محمود چغمینی (متوفی ۷۴۵ ق) منجم و
طبیب خوارزمی است. این اثر، در عین ایجاز، پرمحتوا و آموزنده است.
هر چند اسم قانونچه تداعی کننده، این مطلب است که این اثر خلاصه‌ای از قانون است؛ ولی حقیقت این است که این اثر- چنانچه مؤلف در مقدمه گفته- برگرفته از کتب مختلفی است. به هر حال، محتوا، سادگی، نظم منطقی و سیر آموزشی کتاب موجب شده که از دیرباز این کتاب به عنوان یک کتاب درسی مورد توجه قرار گیرد، چنان که حتی در زمان ما نیز علاقه مندان به دانش طب سنتی همچنان از این اثر به عنوان کتاب درسی استفاده می‌نمایند. درخواست برخی از دوستان در شرح کتاب قانونچه، انگیزه نگارش کتاب را فراهم آورده است.
مفرح القلوب تنها شرح پنج مقاله اول قانونچه است و مؤلف مبحث امراض آن را شرح نکرده، بلکه خواننده را در این قسمت به کتاب دیگرش، طب اکبری ارجاع داده است.
مؤلف در نگارش این اثر ابتدا بخشی از قانونچه را عینا نقل می‌کند و سپس ترجمه آن را می‌نگارد و در ادامه این قسمت را شرح می‌دهد و به همین ترتیب پنج مقاله اول قانونچه را ترجمه و شرح می‌کند.
اهمیت کتاب قانونچه و اقبال عمومی به آن سبب شده است که شروح متعددی به این کتاب مختصر نگاشته شود.
معروف‌ترین شروح نگاشته شده بر قانونچه عبارت‌اند از:
۱. شرح مولی حسین بن محمد استرآبادی (متوفی ۸۳۱ ق)؛
۲. شرح ملا یحیی فتاحی نیشابوری (متوفی ۸۳۲ ق)؛
۳. شرح عبد الفتاح بن عبدالله قزوینی به نام المفرح فی علم الطب؛
۴. شرح ابوالقاسم بن محمد جعفر نائینی؛
۵. شرح لطفعلی بن محمدکاظم تبریزی ملقب به صدرالافاضل؛
۶. شرح محمد مؤمن جزایری شیرازی (متوفی ۱۱۸۱ ق) به نام تحفة الغریب و نخبة الطبیب.
و از مهم‌ترین این شروح و بلکه مشهورترین آن‌ها مفرح القلوب است که مولف آن را به نام پادشاه وقت سلطان محمد فرخ و به زبان فارسی تالیف کرده است.
مؤلف در شرح مراد چغمینی از بسیاری از منابع مهم طب سنتی استفاده می‌کند، ولی چنان که مؤلف خود تصریح می‌کند، بیشترین استفاده او از قانون و شرح قرشی بر آن است. وی می‌گوید: «در اثنای نگارش این رساله اگر چه اکثر کتب حاضر می‌شدند، لیکن بیشتر از قانون و شرح قرشی مرقوم می‌گشت».
هر چند مؤلف در شرح این اثر از مراجعه به کتب گذشتگان غفلت نورزیده، ولی اهمیت این اثر تنها در نقل قول از دیگران نیست، بلکه شرح و نقد کلام اطبای بزرگ به بیانی روشن و ساده مهم‌ترین ویژگی این کتاب است. همین ویژگی باعث شده که حکیمانی که پس از مؤلف قصد نگارش متنی در کلیات طب سنتی داشته‌اند، به این کتاب نیز مراجعه کنند. از جمله حکیم میر محمدحسین عقیلی خراسانی در خلاصه الحکمه چندین بار تحقیقات مؤلف در این کتاب را نقل و احیانا نقد می‌کند. (خلاصة الحکمة، ص۸۱۵ و ۹۳۱ و ۹۹۹ و ۱۱۰۱)
نسخه مورد استفاده در لاهور پاکستان چاپ شده است. ضمنا چنان که پرفسور حکیم نیر واسطی در تاریخ روابط پزشکی ایران و پاکستان گفته، این کتاب با عنوان اکسیر القلوب توسط حکیم مولوی نور کریم به زبان اردو ترجمه شده است.
نرم افزار جامع طب، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
