مفردات ألفاظ القرآن (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مفردات الفاظ القرآن نام دیگر آن (المفردات فی غریب القرآن) تالیف حسین بن محمد
راغب اصفهانی (حدود، ۵۰۲ ق) است که حاوی واژه نامه بدیع
قرآنی در یک جلد و به
زبان عربی می‌باشد.
در این واژه نامه که بر بنیاد مواد اصلی کلمه سامان داده شده، مسلک راغب چنین است که نخست ماده را با معنای حقیقی اش می‌آورد، آنگاه
مشتقات آن را یاد می‌کند، سپس معانی مجازی را با تبیین علاقه
حقیقت و مجاز عرضه می‌دارد. وی بر این همه، اولا از قرآن، ثانیا از
حدیث و ثالثا از سروده‌ها و اقوال
عرب گواه می‌جوید. او همچنین به یاد کرد قراآت وارده، اقوال
صحابه و تابعین و
حکماء و نیز
تفسیر قرآن به قرآن، دست می‌یازد.
به عنوان نمونه در ماده «خبث»، ابتدا معنای حقیقی آن را ذکر می‌کند، «الخبت:» المطمئن من الارض، و... سپس معنای مجازی را متعرض می‌شود، «ثم استعمل الاخبات استعمال اللین و التواضع». بعد از آن علاقه حقیقت و مجاز را بازگو می‌کند: «و العلاقة بینهما المشابهة»، پس از آن تفسیر قرآن به قرآن را نمایان می‌دارد، «قال الله تعالی: «و اخبتوا الی ربهم»، و قال: «بشر المخبتین»ای المتواضعین، نحو «لا یستکبرون عن عبادته». در ادامه جلوه‌ای دیگر از تفسیر قرآن به قرآن را نشان می‌دهد و می‌نویسد: و قوله تعالی «فتخبت له قلوبهم» ای: تلین و تخشع. و الاخبات هنا قریب من الهبوط فی قوله تعالی: «و ان منها لما یهبط من خشیة الله» با این مثال می‌توان بیان داشت که مفردات راغب خود تفسیری پر بار و عمیق و
مختصر است و فوائد و فرائد گوناگونی را داراست.
گاه به نقد و رد آراء دیگران (با ابراز نظرات و آراء خود) به نیکی می‌پردازد و در این حوزه از علوم، صاحب مرتبه
اجتهاد است.
راغب در مفردات به مؤلفات پیشینیان عنایت ویژه‌ای نشان داده و از کتبی چون «
المجمل فی اللغة (
ابن فارس )،
الشامل فی اللغة (ابو منصور جبان)،
تهذیب الالفاظ (
ابن سکیت )،
معانی القرآن (فراء)،
المسائل الحلبیات (ابو علی فارسی)،
معانی القرآن (
زجاج )،
العین (خلیل بن احمد)،
تفسیر ابو مسلم اصفهانی ،
تفسیر غریب القرآن (ابن قتیبة)،
کتاب سیبویه ، معانی القرآن (اخفش)،
مجاز القرآن (ابو عبیدة)، الحجة للقراءات السبعه (فارسی)، غریب الحدیث (ابن قتیبة)، غریب الحدیث (ابو عبیدة)، الغریب المصنف (ابو عبید) و... استفاده نموده است.
در تفسیر از
علی بن ابیطالب علیه‌السّلام ،
امام صادق علیه‌السّلام ،
ابن عباس ،
ابن مسعود ، عمر بن الخطاب، مجاهد، قتاده،
حسن بصری ، شعبی، سفیان و برخی دیگر، نقل اقوال می‌نماید.
از لغویین مانند: مبرد، کسائی،
سیبویه ، یونس، ابو زید، توزی، اصمعی و ابن عربی مطالبی می‌آورد. و در قرائت از حمزه، یعقوب و نقاش، نقل می‌کند. اقوال جبائی،
ابو القاسم بلخی و ابو بکر علاف را از متکلمین بازگو می‌نماید. و سخنان حکما را بدون ذکر افراد یادآور می‌شود.
پس از راغب، علمای زیادی از وی متاثر شد، کلام او را نقل نموده‌اند، از آن جمله‌اند
فیروزآبادی در «
بصائر ذوی التمییز » که بسیاری از عبارات راغب را در آنجا می‌آورد. سمین حلبی در «
عمدة الحفاظ فی اشرف الالفاظ » که مفردات راغب پایه و اساس کتاب اوست.
زرکشی در «
البرهان »،
سیوطی در «
المزهر »، «
الاتقان » و «
معترک الاقرآن »،
فخر رازی در تفسیرش، بغدادی در «خزانة الادب»، زبیدی در «
تاج العروس »،
ابن حجر در «فتح الباری»،
آلوسی در «
روح المعانی » ابن قیم در «
بدائع الفوائد »، بروسوی در «
تفسیر روح البیان » و
زمخشری نیز در «اساس البلاغة» از روش راغب در بیان معنای حقیقی، سپس مجازی و شواهد آنها، بسیار از وی متاثر شده است.
بسیار از اندیشمندان نیز زبان به ثنای مفردات راغب گشوده‌اند، فیروزآبادی گفته: «لا نظیر له فی معناه» و حاجی خلیفه آن را در هر علمی از علوم شرع نافع شمرده است. این اوصاف درباره دانشنامه‌ای که با محدودیت موضوعی‌اش، از
نحو و
صرف و لغت و
تفسیر و قراآت و فقه و
منطق و
حکمت و
اصول فقه و
توحید و ادب و نوادر سخن می‌گوید، چندان مبالغت آمیز نمی‌نماید.
مفردات راغب در این چاپ با تحقیق، تصحیح و مقدمه نویسی، صفوان عدنان داودی انجام گرفته است. محقق ضمن مقدمه کوتاه خود شیوه و مراحل کار خود را به این شرح بیان داشته است:
۱- ضبط متن کتاب و مقابله با ۴ نسخه خطی و چند نسخه طبع شده.
۲- تعیین شکل کلمات
۳- مشخص نمودن شماره
آیات و
سور۴- مشخص نمودن قراآت قرآنی و نسبت آن به
قاری و جداسازی قراآت صحیح از شاذ.
۵- مشخص نمودن احادیث و آثار از کتب حدیث.
۶- مشخص نمودن قائل ابیات شعری، بیان مصادر و ضبط صحیح آنها.
۷- ضبط امثال و اقوال و بیان مصادر آنها از
کتب لغت .
۸- ذکر شرح حال
مختصر از اعلام وارده.
۹- تهیه فهرست‌های ۲۴ گانه در زمینه: آیات، قراآت شاذ، احادیث، آثار روایت شده، ابیات شعری و انصاف آنها اعلام، کتب، اقوال حکماء، قواعد کلی در تفسیر، مسائل لغوی، مسائل کلامی، مسائل اصولی، مسائل منطقی،
حیوانات ، اصنام، آراء راغب در تفسیر و لغت، قبایل،
مذاهب ، مراجع و مصادر، مواد و موضوعات، فهرست منسوب، امثال عرب و اقوال آنها.
در بخش دوم به شرح حال مؤلف در ابعاد مختلف شخصیتی، تالیفات و کتاب مورد بحث (مفردات) پرداخته است. بخش سوم را مقاله‌ای به نام «
الشریعة و علم الحکمة » تشکیل می‌دهد که درباره
حکمت ، اقسام آن، تبیین موارد باطل، جمع بین شریعت و حکمت و نمونه‌هایی از موارد جمع راغب بین شریعت و حکمت، می‌باشد. بخش چهارم نیز معرفی نسخه‌های خطی چهارگانه و نسخه‌های مطبوع مفردات به همراه تصویری از صفحات مختلف نسخه‌های خطی را در بر دارد.
محقق محترم چاپ حاضر را با امداد از چهار نسخه خطی فراهم و تحقیق نموده است. قبل از این چهار چاپ مختلف داشته که مشخصات آنها در صفحه ۴۰ مقدمه آمده است. هر یک از نسخه‌ها، به تحقیق اندیشمندی توانا انجام گرفته است، از جمله، محمد سید گیلانی،
محمد الزهری الغمراوی ، دکتر محمد احمد خلف الله، ندیم مدعشیلی، که این خود گویای اهمیت این کتاب می‌باشد.
نسخه حاضر که در یک مجلد قطور به قطع وزیری توسط محقق گرانقدر
صفوان عدنان داودی انجام گرفته، چاپ اول خود را در سال ۱۴۱۲ ه ۱۹۹۲ م، در انتشارات دار القلم
دمشق و دار الشامیة بیروت پشت سر نهاده است.
این اثر به
فارسی هم ترجمه شده، و ترجمه جدیدی از آن به قلم جویا جهانبخش در دست آماده سازی بوده است.
محمد سید گیلانی متوفی ۵۰۲ هجری ترجمه‌ای بر مفردات راغب داشته که در سال ۱۳۸۱ توسط
کتابخانه مرتضوی تهران چاپ و انتشار یافته است.
البته برخی معاجم تفسیر مفردات الفاظ قرآن هم قسمت عمده مطالب خود را از مفردات راغب اخذ نموده ولی اشاره‌ای به آن نداشته‌اند.
۱- مقدمه تحقیق کتاب مفردات الفاظ قرآن از صفوان عدنان داودی
۲- مقدمه مؤلف و کتاب مفردات الفاظ قرآن.
نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
