معجم دمشق التاریخی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
معجم دمشق التاریخی، تالیف
قتیبة الشهابی به
زبان عربی است. این اثر در سه مجلد به ذکر اماکن، ابنیه و آثار مختلف تاریخی
دمشق پرداخته است.
جلد اول به اسامی که حروف اول آنها به ترتیب
حروف الفبا الف تا ز بوده، اختصاص دارد. در جلد دوم حروف س تا ی ذکر شده است. در جلد سوم نیز به فهارس پرداخته شده است. شیوه ارائه مطالب بدین صورت است که ابتدا نام مکان، سپس توضیح مربوطه و در آخر نیز آدرس منابع آمده است.
در جمیع اسامی و اعلامی که بین آنها
تباین و یا
تشابهی وجود داشته است، نویسنده به اسم اصلی معروف تاریخی رجوع کرده است. گاهی نیز با صفات و تعریف‌های مختلفی وارد شده که همه آنها به مسمی واحدی بر می‌گردد؛ به عنوان مثال جامع السنانیة، مکتب السنانیة و سبیل السنانیة همگی منشا واحدی دارد. همچنین مورخین دار القرآن الافریدونیه را با نام‌های مختلف مدرسة العجمی، مسجد العجمی، تربة العجمی، تربة افریدون العجمی ذکر کرده‌اند. برخی کلماتی؛ مانند:
ماذنه و
مناره که در واقع یکی است، به همان صورتی که وارد شده ذکر شده است. البته در رابطه با اسماء مشابهی که ارتباطی با یکدیگر ندارند، تاکید به عدم علاقه شده است؛ به عنوان؛ مثال:
قبر شیخ حماد در
مقبره باب الصغیر با قبر سید حماد در قنوات و
مسجد شیخ حماد در حی المیدان مکان‌های متفاوتی هستند.
نویسنده در برخی از موارد نیز به جهت ابقاء بر اسم مطابق آنچه وارد شده و جلوگیری از اشتباه، به عمد قواعد
لغت عربی را رعایت نکرده است؛ مثلا کلمة العطارون در بعضی موارد به جهت حفظ حکایت متعارف در
تواتر شفهی به صورت
العطارین آورده است. در خصوص شرح حال اعلامی که اسامی مکان‌ها و ابنیه را ذکر کرده‌اند، نیز به چند دلیل خودداری کرده است: ۱- به جهت
اختصار. ۲- به دلیل عدم ذکر شرح حال آنها در مصادر چاپ شده است. ۳- برخی از افراد نیز در تاریخ ناشناخته‌اند.
از مشکلاتی که نویسنده با آن دست به گریبان بوده است، تصحیح نام‌هایی است که بین چند
مورخ متفاوت نقل شده است. در این موارد بر آهنگ موسیقیایی کلمه یا استمرار آن با
تواتر زبانی تا امروز و یا تکرار آن در بیش از یک مصدر تکیه شده است. همچنین از ذکر ابنیه‌ای که بدون اسم بوده نیز پرهیز شده است. مثلا مسجدی که در بازار دارالبطیخ بوده است را مسجد
سوق دارالبطیخ ننامیده است؛ به اعتقاد نویسنده این کار در صورتی صحیح است که در بازار تنها یک مسجد موجود باشد؛ در حالی که در بازار بیش از یک مسجد موجود بوده است. به نظر نویسنده با توجه به اینکه تمامی
مساجد دارای ماذنه هستند، نیازی به ذکر تمامی ماذنه‌ها نبوده و با این شیوه نیز به اختصار کتاب مدد رسانده است. واضح است که هدف از این اثر بررسی تاریخی محض بوده است، لذا نام‌های جدید را متعرض نشده است. برای
اتقان و
انجاز در کار نیز به شیوه‌های متعددی متوصل شده است:
۱- مقارنه گفته‌های
مورخین مختلف و به اکثریت به لحاظ منطق و دقت اخذ شده است.
۲- مقایسه معلومات،
استنباط،
استقراء و
استنتاج.
۳- در مواردی که مورخین موضع جغرافیایی یک مکان را متفاوت آورده‌اند، به کلام آنها توجهی نشده است و اگر برخی از منابع دارای قدمت بیشتری است، به آنکه قدمت بیشتری دارد- مانند
ابن عساکر و مورخین پس از او که در
تاریخ دمشق قدمت بیشتری دارند- اعتماد شده است. در مواردی هم از تحدید مکان‌های برخی اسامی به دلیل نبود معلومات کافی اجتناب کرده است.
در فهارس جلد سوم، فهرست الفاظ کتاب به ترتیب حروف با ذکر کلمه و عنوانی که باید مراجعه شود، بدون ذکر صفحه ذکر شده است. پس از آن فهرست منابع و مصادر و فهرست مطالب آمده است.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
