معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ»، تالیف عبدالعزیز
عبدالرحمن بن ابراهیم کعکی، اثری
دائرة المعارفی و بی مانند، درباره
تاریخ و
جغرافیای شهر مدینه است که با بهره گیری از بهترین نقشه‌ها و تصویرها، عرضه شده است.
کتاب به
زبان عربی و در سال ۱۴۱۸ ق نوشته شده است.
کتاب، که قرار است در ده جلد ارائه شود، جامع‌ترین اثری است که در سال‌های اخیر، درباره
تاریخ و
جغرافیای مدینه نوشته شده و هنوز به طور کامل منتشر نشده است.
نویسنده از آن رو که معماری خوانده، بیشتر به بازگویی «معماری»
مدینه پرداخته است، تا «
تاریخ» آن.
عناوین مجلدات، که فقط جلد اول، دوم و سوم آن، در پنج مجلد، چاپ شده است، عبارت‌اند از:
اول: نشانه‌های طبیعی مدینه (کوه‌ها، زمین‌های سنگ سیاه و مسیل‌ها) در دو مجلد.
دوم: پژوهشی در مورد مراحل دگرگونی عمرانی و پیشرفت مدینه.
سوم:
دژهای طبیعی،
قلعه‌ها،
برج‌ها، دیوارها و دروازه‌های مدینه (این جلد در دو مجلد با عنوان «جزء الثالث المجلد اول» و «جزء الثالث المجلد الثانی» چاپ شده است).
چهارم:
مساجد.
پنجم:
چاه‌ها و
چشمه‌ها.
ششم: بخش‌های خدمات عمومی و آموزشی؛ شامل کتابخانه‌ها، مدارس، معابر، راه‌ها، حمام‌ها و راه آهن.
هفتم: خانه‌های قدیمی سنتی و معماری.
هشتم: ویژگی‌های بافت عمرانی و تسلط روشنایی بر حیاط، محله‌ها و کوچه‌ها.
نهم: اماکن و
بقاع.
دهم: هنوز مشخص نشده است.
در این کتاب، حوادث تاریخی هر یک از موارد فوق، پس از پژوهش گسترده و با گرایش توصیف جغرافی و نشانه‌های طبیعی آورده شده است.
در تمامی این مجلدات، بافت معماری مدینه، چگونگی شکل گیری، پیشرفت و دگرگونی آن و نیز مظاهر طبیعی جغرافیایی و اتوگرافی این شهر آمده است.
موقعیت عرض و طول مدینه، سطح ارتفای آن از دریا، زمین‌های سنگ سیاه جنوب و شرق و غرب مدینه، وجود
کوه احد در شمال و «
عیر» در جنوب، آبگیرها، آب و هوای مدینه، ویژگی‌های اصلی جغرافیایی و شمار نفوس مدینه قدیم، از جمله مباحث مهم کتاب به شمار می‌رود.
چاپ نیکوی کتاب (به صورت تمام گلاسه)، به ویژه تصاویر، رسوم و وضوح کلمات، ستودنی است.
جزء اول مجلد اول: نشانه‌های طبیعی مدینه را بیان کرده و اختصاص به معرفی مهم‌ترین کوه‌های این شهر دارد. این کوه‌ها یازده عدد بوده و به ترتیب عبارتند از: «احد»، «
ثور»، «
عینین»، «
تیاب (ثیئب)»، «
الرایه (
جبل ذباب)»، «
ثنیة الوداع»، «
سلع (
جبل ثواب)»، «
سلیع»، «
عیر»، «
الجماوات»، «
الحرم (
الجبل الاحمر)».
توصیف هر یک از این کوه‌ها، به همراه تعیین محدوده دقیق و ارائه تصویری رنگی آن منطقه می‌باشد.
اخبار مربوط به هر مکان و مسافتش تا مرکز مدینه، با مراجعه به تالیفات تاریخی، از جمله «
تاریخ المدینة»
ابن شبه، «
طبقات الکبری»
ابن سعد، «
معجم البلدان»
یاقوت و «
وفاء الوفا»
سمهودی، آورده شده و
احادیث مربوط به آن مواضع، به نقل از
صحیح بخاری،
مسلم،
مسند امام احمد و دیگر کتب آمده است.
جزء اول از مجلد دوم، که در دو قسمت ارائه شده، به معرفی زمین‌های سنگ سیاه و آبگیرهای مدینه پرداخته است. از مشهورترین این زمین‌ها «حره واقم» در شرق، «حره الوبره» در غرب و «شوران» در جنوب می‌باشند. به موارد دیگری؛ مانند: الناعمه، القفیف و الحزم نیز پرداخته شده است. تمامی این اماکن نیز، با رسم و تصویر رنگی معرفی شده‌اند.
نویسنده معتقد است که ویژگی زمین‌های سنگ سیاه مدینه، داشتن بریدگی‌ها و شکاف‌هایی است که آبگیرها و مسیل‌ها در آن روان‌اند. وی روایت‌های کتب تاریخی درباره زمین‌های سنگ سیاه مدینه را بررسی نموده است؛ مثلا درباره «نار الحره» به نقل از
صحیحین که می‌گویند: «وقتی در آن جا
آتش شعله کشد،
قیامت برپا می‌گردد»، آتش فشانی این منطقه که در
جمادی الثانی ۶۵۴ ق به وقوع پیوست را متذکر شده است.
نویسنده پس از شناساندن زمین‌ها، به معرفی آبگیرها پرداخته است که از جمله آن‌ها، می‌توان از «
وادی العقیق» نام برد که یکی از زیبایی‌های شگفت انگیز طبیعت مدینه به شمار می‌آید.
تصاویری از این مکان به همراه جستاری در قصرها، باغ‌ها و سرچشمه‌های پیشین از جمله «النقیع» و «العقیق الادنی» که جزئی از آن
وادی در منطقه «
ذی الحلیفة» است، آورده شده و مطالبی درباره «زغابه» و مسیر آبگیرهای سه گانه مدینه (العقیق، بطحان و قناه) نوشته شده است. «
اضم» معروف به «
وادی الحمض» نیز از جمله این مسیرهاست.
نویسنده سروده‌هایی درباره این مناطق نگاشته و سخن خود را با مسیل «ابی جیده» در
وادی بطحان، که راه به خانه‌های اهالی مدینه داشت و باغبانان و کشاورزان را شاد می‌کرد، پی گرفته است. در این مناطق، سه سد اصلی و چند
سد فرعی برای نگه داری
آب ساخته شده است.
وادی قنات، معروف به «
سیل سیدنا حمزه» از قدیمی‌ترین آبگیرهای این منطقه است که هنوز از سرچشمه آغازین آب می‌گیرد و در مسیر کهن خویش قرار گرفته است. این
مسیل دارای چندین سد و
پل بوده که در احادیث و نوشته‌ها بدان‌ها اشاره شده است. سپس آبگیرهای:
وادی رانونا،
وادی مذینیب،
وادی مهزور به تفصیل شناسانده شده و فاصله آن تا مدینه و اقدامات عمرانی جدید معین شده است.
جلد دوم با عنوان «الجزء الثانی»، در نه فصل، به معرفی وضعیت عمرانی، آبادانی و تمدنی مدینه منوره اختصاص یافته است.
سخن آغازین این جلد، از دکتر صالح بن علی بن هذلول بوده که به بیان ضرورت
تاریخ نگاری مدینه پرداخته است.
درآمد کتاب را دکتر احمد فرید درباره ارزش کار نگارنده نگاشته و یادداشتی از شیخ عبیدالله محمدامین کردی، درباره کتاب و چگونگی تدوین و محتوای آن در ابتدای کتاب آمده است.
نویسنده در مقدمه، پس از بیان ویژگی‌های مدینه و خصوصیات عمرانی و بافت معماری آن، از شیوه پژوهش خویش سخن گفته است.
پیشرفت‌های عمرانی مدینه در هر یک از دوره‌های پیش از
اسلام،
عصر نبوت،
خلفای راشدین،
عصر اموی،
عباسی، مملوکی، عثمانی، هاشمی و عصر سعودی، عناوین فصول این جلد را تشکیل می‌دهند.
در پایان کتاب، گزیده‌ای از مطالب آورده شده است. نویسنده برای معرفی وضع مدینه در هر یک از زمان‌ها و عصرهای فوق و مستندسازی مطالب، مطالعات و تحقیقات گسترده‌ای انجام داده و در جمع آوری مطالب، آنچه از کتب یا حوادث تاریخی ممکن بوده و نیز مشاهدات برخی از افراد را آورده است.
نیمی از آنچه درباره پیشرفت‌های عمرانی نگاشته شده، مربوط به زمان روی کار آمدن سعودی هاست که
مدینه شاهد پیشرفت خوبی بوده است.
نویسنده به بیان ویژگی جغرافی و طبیعت مدینه نیز پرداخته و معتقد است با شناخت طبیعت این شهر، می‌توان وضع عمرانی، طبیعی و جغرافیایی منطقه را به دست آورد و تاثیر آن را در
خلق و خوی ساکنان آن شناخت.
متوسط دمای مدینه در تابستان و زمستان و تاثیر آن در بافت عمرانی و طبیعی، موقعیت کشور
عربستان در
شبه جزیره عربستان و دنیا، مرزهای طبیعی و سیاسی و ویژگی‌های آب و هوای
حجاز و شکل گیری آن از
کوه و
دشت - که نام «
تهامه» را برخورد نهاده است- از مطالب جالب و خواندنی کتاب است.
نویسنده اشاره کرده است که در هنگام ورود
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم به مدینه، شمار مردمان، قریب شصت هزار نفر- به نقل از «سکان المدینة المنورة» نوشته محمد شوقی- بوده است. وی جمعیت مدینه را در هر زمان ذکر کرده و به صورت نمودار، جدول و مقایسه‌ای بررسی نموده است.
در فصل آخر، ملاک‌های برنامه ریزی و پروژه‌های عمرانی شمرده شده، ضمن معرفی مناطق تاریخی مدینه، از سلامت بناهای عمرانی و طبیعی سخن رفته است.
در دنباله کتاب، توصیه‌ها، سفارش‌ها و تدابیر عمرانی برای شهرهای اسلامی و راه‌های اجرای آن، ذکر شده است. از جمله این راه‌ها، آموزش‌های دانشگاهی، مراکز پژوهشی و کارورزی «هم اندیشی جهانی عمران و معماری در
جهان اسلام» است.
جزءهای سوم، مجلدات اول و دوم، مباحث خود را در سه فصل زیر دنبال کرده‌اند:
اول، در پنج بخش، ابتدا معروف‌ترین
حصون (شهرهای محکم و حصار شده) و
آطام (قلعه‌های سنگی مرتفع که بیشتر به قلعه‌های شهر مدینه اطاق می‌شود)
اعراب اولیه ساکن در مدینه از قبیل
بنی انیف،
بنی مرید،
بنی عبدالاشهل و
بنی الجزماء و سپس قبائل غیر عربی
بنی قریظه،
بنی النضیر،
بنی قینقاع و... را توصیف کرده و در ادامه به تشریح قلعه‌های دو
قبیله اوس (از جمله قلعه‌های بنی عمرو بن مالک بن اوس، بنی عوف، بنی مره، بنی امرئ القیس و بنی جشم بن مالک) و
خزرج (شامل قلاع بنی عمرو بن خزرج، بنی مالک، بنی حارث، بنی کعب و بنی جشم بن خزرج) پرداخته است.
در دوم، تاریخ و نحوه ساخت دیوارها و دروازه‌های مدینه بیان شده است. نویسنده در این قسمت، از سه دیوار مهم با نام‌های «سور الجوانی»، «سور البرانی» و «سور الاشرف» نام برده و هر یک را مفصلا توصیف نموده است.
سوم، به بیان موقعیت، نحوه معماری و توصیف ظاهری قلعه‌ها و برج‌های مدینه اختصاص یافته است. برخی از این قلعه‌ها عبارتند از: «السلطانیه (معروف به قلعة السبیل)»، «قباء»، «عروه»، «الترسیس»، «المستراح (که منسوب به
حضرت حمزه سلام‌الله‌علیهم می‌باشد)»، «العیون»، «خشم الدیب» و...
در پایان هر جلد، فهرست موضوعات، تصاویر، رسوم، جدول‌ها و مصادر آن جلد آمده و پاورقی‌ها بیشتر به ذکر منابع اختصاص یافته است.
۱- مقدمه و متن کتاب.
۲- سایت خبری کتابخانه حج.
۳- سایت خبری حوزه نت/ ترجمه و معرفی: عبدالله امینی.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
