مشرق و مغرب (لغات‌قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مشرق و مغرب:
(وَ لِلّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ) مشرق و مغرب: منظور از مشرق
و مغرب در آيه مورد بحث، اشاره به دو سمت خاص نيست، بلكه اين تعبير كنايه از تمام جهات است.
همان‌گونه كه مثلا مى‌گوييم: دشمنان
علی (علیه‌السلام) به خاطر عداوت
و دوستانش از ترس، فضايل او را پوشاندند، امّا با اين حال فضايلش شرق
و غرب عالم را گرفت. (منظور همه دنياست)
شايد تكيه
بر خصوص شرق
و غرب به خاطر اين باشد كه
انسان، نخستين جهتى را كه مى‌شناسد اين دو جهت است
و بقيه جهات به وسيله مشرق
و مغرب شناخته مى‌شود.
به موردی از کاربرد
مشرق و مغرب در
قرآن، اشاره می‌شود:
(وَ لِلّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَيْنَمَا تُوَلُّواْ فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ إِنَّ اللّهَ وَاسِعٌ عَلِيمٌ) (مشرق
و مغرب، از آن خداست! پس به هر سو رو كنيد، رو به خدا كرده‌ايد.
خداوند داراى قدرت وسيع
و به همه چيز داناست.)
علامه طباطبایی در
تفسیر المیزان می‌فرماید: مشرق، مغرب، جنوب
و شمال
و هر جهت ديگر از آن‌جا كه به حقيقت معناى كلمه ملک خداست
و ملک حقيقى هم تبدل
و انتقال نمى‌پذيرد
و چون ملک اعتبارى ميانه ما افراد يک اجتماع نيست،
و نيز از آن‌جا كه ملک خدا
بر ذات هر چيزى قرار مى‌گيرد، خودش
و آثارش را شامل ميشود،
و چون ملک اعتبارى ما نيست كه تنها متعلق به اثر
و منفعت هر چيز می‌شود، نه بذات آن،
و نيز از آن‌جا كه ملک بدان جهت كه ملک است قوامى جز به مالک ندارد، لذا
خدای سبحان قائم
بر تمامى جهات
و محيط‌بان است. در نتيجه كسى كه به يكى از اين جهات متوجه شود، به سوى
خدای تعالی متوجه شده است.
خواهى گفت، پس چرا تنها مشرق
و مغرب را ذكر كرد؟
و از ساير جهات نام نبرد؟ جواب مى‌گوييم: مراد به مشرق
و مغرب در اينجا مشرق
و مغرب حقيقى نيست تا شامل ساير جهات نشود، بلكه مشرق
و مغرب نسبى است كه تقريبا شامل دو نيم دائره‌ى افق می‌شود، تنها دو نقطه شمال
و جنوب حقيقى باقى می‌ماند كه به همان جهت فرمود: (هر جا رو كنيد)،
و نفرمود: (هر جا از مشرق
و مغرب رو كنيد)، پس كانه هر جا كه انسان رو كند آن‌جا مشرق است
و يا مغرب،
و در نتيجه جمله
(لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ)به منزله اين است كه فرموده باشد: (
للَّه الجهات جميعا، همه جهات مال خداست).
باز ممكن است بگويى: چرا به جاى مشرق
و مغرب شمال
و جنوب را نام نبرد؟ در پاسخ مى‌گوييم: براى اينكه ساير جهات از اين دو جهت مشخص ميشود يعنى وقتى مشرق
و مغرب افق معلوم شد
و يا ساير اجرام نورانى آسمان طلوع كردند، آن وقت ساير جهات نيز معلوم مى‌گردد.
(وَ أَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِينَ كَانُواْ يُسْتَضْعَفُونَ مَشَارِقَ الأَرْضِ وَ مَغَارِبَهَا الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا وَ تَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ الْحُسْنَى عَلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ بِمَا صَبَرُواْ وَ دَمَّرْنَا مَا كَانَ يَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَ قَوْمُهُ وَ مَا كَانُواْ يَعْرِشُونَ) (
و مشرقها
و مغرب‌هاى پر
برکت زمين را به آن قوم كه زير زنجير ظلم
و ستم به ضعف كشانده شده بودند، واگذار كرديم؛
و وعده نيک
پروردگارت بر بنی‌اسرائیل، به خاطر صبر
و استقامتى كه به خرج دادند، تحقّق يافت؛
و آن‌چه
فرعون و فرعونيان از كاخ‌هاى مجلّل مى‌ساختند،
و آن‌چه از باغ‌هاى داربست‌دار فراهم ساخته بودند، در هم كوبيديم!)
علامه طباطبایی در
تفسیر المیزان می‌فرماید: ظاهرا مراد از ارض سرزمين شام
و فلسطين است، مؤيد
و يا دليل
بر اين معنا جمله بعدى است كه مى‌فرمايد:
(الَّتِي بارَكْنا فِيها) براى اينكه خداوند در
قرآن كريمش غير از سرزمين مقدس كه همان نواحى فلسطين است
و غير از كعبه هيچ سرزمينى را به بركت ياد نكرده.
معناى آيه اين است كه: ما بنى‌اسرائيل را كه مردمى ضعيف به شمار مى‌رفتند قدرت داده
و مشارق
و مغارب
سرزمین مقدس را به ايشان واگذار نموديم.
و اگر در اينجا بنى‌اسرائيل را به مردمى مستضعف وصف كرده براى اين است كه كارهاى عجيب خارق العاده خدا را برساند،
و بفهماند چگونه خداوند افتادگان را بلند مى‌نمايد
و كسانى را كه در نظرها خوار مى‌آيند تقويت نموده
و زمين را در تيول آنان قرار مى‌دهد، چه قدرتى بالاتر از اين؟
(دیدگاه شیخ طبرسی در مجمع البیان:
)
در
قرآن مجيد مى‌خوانيم:
(وَ أَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِينَ كٰانُوا يُسْتَضْعَفُونَ مَشٰارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغٰارِبَهَا...) «شرق
و غرب زمين را در اختيار جمعيتى كه مستضعف بودند قرار داديم...»
در اين آيه، تعبير به
(مَشٰارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغٰارِبَهَا) «مشرقها
و مغرب‌هاى زمين» اشاره به سرزمين‌هاى وسيع
و پهناورى است كه در اختيار فرعونيان بود، زيرا سرزمين‌هاى كوچک، مشرقها
و مغرب‌هاى مختلف
و به تعبير ديگر افق‌هاى متعدد ندارد، اما يک سرزمين پهناور، حتما اختلاف افق، مشرقها
و مغرب‌ها، به خاطر خاصيت كروى بودن زمين، خواهد داشت، به همين دليل ما اين تعبير را كنايه از وسعت سرزمين فراعنه گرفتيم.
•
شریعتمداری، جعفر، شرح و تفسیر لغات قرآن بر اساس تفسیر نمونه، برگرفته از مقاله «مشرق و مغرب»، ج۲، ص۴۸۵.
