مشارق الشموس فی شرح الدروس (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مشارق الشموس فی شرح الدروس معروف به شرح الدروس تالیف آقا
حسین بن جمال الدین محمد خوانساری (م ۱۰۹۹ ق)، معروف به
محقق خوانساری است.
این کتاب شرح مزجی قسمت عمده‌ای از طهارت کتاب الدروس الشرعیة
شهید اول می‌باشد. سبک نگارش آن
فقه استدلالی است و اکثر نظریات فقهای قبل از مؤلف مطرح و مورد بررسی و نقد واقع شده است.
اگر چه در این کتاب به بهترین نحو مطالب کتاب الدروس توضیح داده شده و حقیقت و روح نظریات شهید اول آشکار شده است اما محقق خوانساری به صرف توضیح مطالب کتاب اکتفا نکرده بلکه با
استقراء تام نظریات فقهای بزرگ، بررسی و تحلیل آنان به دور از تعصبات فقهی و با آزاد اندیشی کامل اثر گرانقدری از خود به یادگار گذاشته است.
از زمان نگارش، فقهای بزرگ به آن عنایت خاصی داشته‌اند و بزرگانی همچون:
- شی
خ یوسف بحرانی (م ۱۱۸۶ ق) در حدائق الناضرة
-
وحید بهبهانی (م ۱۲۰۵ ق) در رسائل فقهیه
- سید
محمد جواد عاملی (م ۱۲۲۶ ق) در مفتاح الکرامة
- شیخ
محمد حسن نجفی (م ۱۲۶۶) در جواهر الکلام
-
میرزای قمی (م ۱۲۳۱ ق) در
غنائم الایام -
محقق نراقی (م ۱۲۴۵ ق) در مستند الشیعة
-
شیخ انصاری (م ۱۲۸۱ ق) در کتاب هایش
- آیة الله
سید محسن حکیم (م ۱۳۹۰ ق) در
مستمسک العروة الوثقی -
امام خمینی (م ۱۴۰۹ ق) در کتاب الطهارة
و دیگران به آن استناد نموده‌اند.
در کتاب
تتمیم امل الآمل صفحات ۵۹ و ۶۰ آمده است که غالب مطالب
شرح بدایة الهدایه شیخ حر عاملی تالیف
ملا احمد طالقانی قزوینی از
شرح الدروس (مشارق الشموس) گرفته شده است
صاحب
روضات الجنات در
به نقل از
مدقق شیروانی (م ۱۰۹۹ ق) از شاگردان فاضل مؤلف نقل نموده است که بین تالیف اوائل کتاب و اواخر آن فاصلۀ طولانی افتاده است که باعث شده به دلیل اشتغالات مؤلف سطح علمی پایان کتاب تنزل کند.
وی به نقل از مدقق شیروانی می‌نویسد: ما کتبه اولا احسن بکثیر مما الفه اخیرا، و انه لا یقدر ان یکتب بمثل ما کتبه اولا ابدا.
مؤلف در این کتاب تقریبا به تمام اقوال فقهای قبل از خود استناد نموده و به خصوص از:
-
شیخ مفید (۴۱۳ ق) در المقنعة
-
سید مرتضی (م ۴۳۶ ق) در کتاب هایش
-
شیخ طوسی (۴۶۰ ق) در المبسوط، النهایة، الخلاف و غیر آن
- محقق اول (م ۶۷۶ ق) در
شرایع الاسلام ،
المعتبر -
علامه حلی (م ۷۲۶ ق) در
المنتهی ،
التذکرة ،
القواعد ،
المختلف و غیر آن
-
سید علی طباطبایی (م ۱۲۳۱ ق) در
ریاض المسائل -
شهید ثانی (م ۹۶۶ ق) در شرح ارشاد و دیگران مطالبی را نقل و بررسی نموده است.
احاطۀ مصنف به اقوال و نظریات
شهید اول (م ۷۸۶ ق) و استناد به کتاب‌های وی نظیر
القواعد و
شرح الارشاد و به خصوص
الذکری این کتاب را از جایگاه خاصی برخوردار نموده است تا جایی که شاید بتوان این کتاب را شرح الذکری شهید اول نیز دانست.
این کتاب دارای حواشی و متمم‌هایی است که عبارتند از:
۱- حاشیۀ آقا
جمال خوانساری فرزند مؤلف به نام «تکملة مشارق الشموس» (ذ/ ۶/ ۲۰۰، ذ/ ۲۱/ ۳۶).
۲- حاشیۀ
میرزا عبدالله افندی صاحب
ریاض العلماء (ذ/ ۶/ ۲۰۰).
۳- تتمیم مشارق الشموس از
شیخ جواد بن نقی ملا کتاب (م ۱۲۶۷ ق) که شرح
حج از الدروس است.
۴- تتمیم مشارق الشموس از فرزند مؤلف آقا
رضی الدین محمد بن حسین خوانساری (ذ/ ۳/ ۳۴۳).
از آنجایی که
محقق خوانساری موفق به تکمیل شرحش بر کتاب الدروس نشده و فقط قسمت
طهارت آن را شرح نموده است فرزندش آقا رضی الدین محمد به تکمیل آن پرداخته است و چون مسائل
صوم و
اعتکاف را بیشتر مورد نیاز می‌دانسته است به تالیف آن پرداخته است.
این کتاب بعدها همراه با مشارق الشموس چاپ شده است.
در الذریعة ۲۱/ ۳۶ آمده است: کتب ولده الآقا رضی الدین محمد الخوانساری شرح کتاب الصوم من «الدروس» و طبع فی آخر المشارق.
در الذریعة ج۳/ ۳۴۲ نیز با نام تتمیم مشارق الشموس ذکر شده است.
۱-
الذریعة به نقل از جامع الروات: انه فی غایة البسط و کمال الدقة، مشتمل علی جمیع اخبار الائمة علیه‌السّلام و اقوال الامامیة.
۲- الذریعة
: و هو لم یتم و لو تم لتم به الفقه و الحدیث، لم یخرج منه الا کتاب الطهارة بغیر احکام الاموات و الدماء الثلاثة.
۳-
امل الآمل ۲/ ۱۰۱: انه فاضل عالم حکیم متکلم محقق مدقق ثقة جلیل القدر عظیم الشان علامة العلماء فرید العصر له مؤلفات منها شرح الدروس حسن لم یتم.
۴- صاحب
روضات الجنات در
دربارۀ آن می‌نویسد: و شرحه المشار الیه علی الدروس کبیر موسوم ب «مشارق الشموس» لم یصنف مثله فی کثرة التحقیق و جودة الاستدلال و حسن البیان و تفصیل المطالب و الاشتمال علی اغلب القواعد الاصولیة، و الضوابط الاجتهادیة کتاب علی رغم من زعم انه غیر ماهر فی الخروج عن عهدة امثال هذه المراتب و الابواب انما انه انقطع علی بحث نجاسة الفقاء من کتاب الطهارة، و سقطت منه احکام الدماء الثلاثة بالمرة و بین اوائل و اواخره ایضا بون بعید، و ذلک لانه الف اولا شطرا من اوائله ثم ترکه زمانا کثیرا الی ان اشتغل بتمیم باقیه.
۵- فرزندش در مقدمۀ کتاب تتمیم مشارق الشموس می‌نویسد: و ذاک الشرح الاسی الذی هو علی ما رآه مطالع نجوم الدلالة و الهدایة و هو کما سماه مشارق الشموس الدرایة و الروایة لیس انما کضوء نجوم السهی فی معرض الشمس و الضحی.
۶- در الموسوعة الفقهیة
آمده است: المحقق الخوانساری (م ۱۰۹۹ ق) الذی اعطی للاصول لونا فلسفیا، فهو و ان لم یکن له کتاب اصولی الا ان ابحاثه الاصولی فی کتابه الفقهی مشارق الشموس فی شرح الدروس
تحکی عن عمق دقته الاصولیة.
۷-
محقق خوانساری در مقدمۀ کتاب دربارۀ آن می‌نویسد: احبنا ان نشرحه شرحا یوضح مقاصد الدقیقة و یحلی مطالبه الانیقة و یبین حقائق انظاره و یظهر دقائق افکاره غیر مقتصرین علی حل الکتاب و بیان مبانیه و لا مکشفین بکشف الحجاب عن عرایس معانیه بل اوضحنا فی کل مسالة مقاصد من تکلم فیها و اشبعنا القول فیما یصح ان یقال لها او علیها و اوردنا من الادلة ما امکن بلوغ الفهم الیها و اطلقنا النظر فی متن کل دلیل و سنده.
از تاریخ پایان کتاب اطلاعی در دست نیست اما با توجه به عبارت
روضات الجنات که بین اوائل و اواخر کتاب فاصله افتاده و مؤلف نتوانسته است به علت اشتغالات اواخر آن را دقیق شرح بزند بنابراین به احتمال زیاد در اواخر عمر شریف وی کتاب پایان یافته است.
در صفحۀ
مقدمه‌ای بر فقه شیعه به نسخه‌هایی از
دانشگاه تهران ، مدرسۀ
شهید مطهری ،
مجلس شورای اسلامی اشاره شده است.
در
الذریعة به نسخۀ خطی که همراه با کتاب معالم الفقه او در کتابخانۀ دار الکتب در قاهره اشاره شده که فهرست آن در جلد ۱ «الغل الاسلامیة» ذکر شده است.
در مرآة الکتب تبریز، صفحۀ ۳۰۶، به چاپ‌های سنگی آن در سال ۱۳۰۵ و ۱۳۱۱ ق اشاره شده است و در مقدمه‌ای بر فقه شیعه نیز به چاپ آن در سال ۱۳۱۱ ق در تهران اشاره شده است.
کتاب موجود توسط مؤسسۀ آل البیت علیهم‌السّلام لاحیاء التراث در سال ۱۳۱۱ ق چاپ شده است و در پایان آن نویسنده اش را حاج میرزا عبدالله تهرانی معرفی نموده که تاریخ نگارش آن ۱۳۱۰ ق است.
مباحث مطرح شده در آن عبارتند از معنی
طهارت ،
وضو ،
غسل جنابت ،
تیمم و
غسل جمعه است که تا اواسط مبحث
نجاست فقاع ادامه یافته است، در پایان آن آمده است: ههنا جف قلمه الشریف و السلام.
در الذریعة ۲۱/ ۳۶ آمده است: لم یخرج منه الا کتاب الطهارة بغیر احکام الاموات و الدماء الثلاثة.
نرم افزار جامع فقه اهل بیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
