مسجدجامع برسیان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بَرْسیان، مَسْجِد، یکی از آثار برجسته معماری عصر
سلجوقی و نشان دهنده سیر تحول معماری
مسجد در
ایران است. این مسجد و مناره کهن آن در روستای برسیان در بخش مرکزی شهرستان
اصفهان، و در ۴۵ کیلومتری جنوب شرقی این شهر، در شمال زاینده رود واقع است. از برسیان به عنوان یکی از قراء معظم «بَرا آن» یاد کرده‌اند. به گفته
حمدالله مستوفی اینگونه قراء را با «کمابیش هزارخانه و...» در دیگر ولایات شهر می‌خوانند.
برسیان در دوره
صفویه به سبب آبادانی و خرمی محل تفرج پادشاهان این سلسله بود.
در حال حاضر مسجد برسیان بر پهنه‌ای به وسعت تقریبی ۶۸ ئ ۵۳ متر گسترده شده، و شامل‌ِ مجموعه‌ای است از گنبدخانه مسجد عصر سلجوقی و منار واقع بر گوشه جنوب غربی آن و نیز صحنی واقع در بخش شمالی آن که بقایای آثاری از معماری عصر صفوی را بر ۴ جانب خود دارد. یک کاروانسرای صفوی نیز به ابعاد ۴۰ ئ ۵/۵۱ متر در کنار مسجد قرار گرفته است.
از کهنترین مساجد
ایران است و کتیبه های منار و محراب آن (به ترتیب با تاریخ‌های ۴۹۱ و ۴۹۸) حاکی است که در عهد برکیارق سلجوقی (حک: ۴۸۶ـ ۴۹۸) ساخته شده است.
در میان کتیبه‌های متعدد موجود در این مجموعه چند تاریخ مختلف از دوران‌سلجوقی تا صفوی به چشم می خورد: کهنترین تاریخ (۴۹۱ق) در بخش‌پایانی کتیبه‌ای به
خط کوفی بر فراز مناره که حاوی بخشی از آیه ۷۷
سوره حج ۲۲ است، قرار دارد
تاریخ‌بعدی، یعنی
رمضان ۲۸ (۵)، در بخش پایانی کتیبه‌ای است حاوی آیه ۱۸
سوره توبه (۹)
به خط کوفی که در قاب اصلی محراب جای دارد. با اینکه در این کتیبه به صراحت تنها از «ساخته شدن محراب و تاریخ فراغ از آن» در این سال یاد شده است، تقریباً تمامی محققان این نوشته را کتیبه احداث بنای گنبد خانه دانسته‌اند. لایه گچی که سال‌ها بخش آخر این کتیبه را پوشانیده بود، آسیب جدی به رقم صدگان آن وارد آورده است. یدا گدار که اولین بار این متن را در آغاز دهه ۱۹۳۰م قرائت نموده، آن را براساس آثار بازمانده، ۲۸ (۵) ق تشخیص داد
(B اما
هنرفر در ۱۳۳۸ش، احتمالاً به علت تخریب بیشتر این کتیبه در آن زمان، تنها رقم یکان (ثمان) را از این تاریخ بازشناخت
و پس از آن نیز ۴۹۸ق را برای آن فرض نمود و کتیبه را براساس این تاریخ مفروض بازسازی کرد.
سومین تاریخ در کتیبه‌ای است بر لوحی گچی که بر دیوار سمت
قبله و در غرب
محراب نصب شده است. این کتیبه آسیب دیده ۱۳ خطی از یک سو اشاره به تجدید صحن مسجد دارد و تاریخ
ربیع الاول ۹۵ (؟) و ۱۲
جمادی الاول ۹۵ (؟) که هر دو در بخش صدگان آسیب دیده است، بر آن مشاهده می‌شود و احتمالاً مربوط به شروع و پایان این فعالیت‌ها بوده است. از سوی دیگر در این کتیبه به مادر دو برادر صاحب منصب که از دو پدر بوده‌اند (و شاید به همراه مادر، بانی این تحولات به شمار می‌آمده‌اند) به نام‌های جمال‌الدین محمد بن نجم الدین محمود بن (؟)، و نیز (؟) الدین محمد بن کمال‌الدین (؟) اشاره شده است.
این کتیبه احتمالاً در حدود سده ۸ق/۱۴م نگاشته شده است.
متأخرترین تاریخ در این مسجد کتیبه‌ای از کاشی به
خط ثلث بر پیشانی ایوان جنوبی صحنی است که در دوران صفویه و همزمان با تحولات عمده در آن بنا شد. این کتیبه که بخش اعظم آن از میان رفته است، تا ۱۳۱۴ش نام
شاه طهماسب صفوی، و بانی ایوان، خواجه نظام‌الدین احمد بن خواجه عبدالقادر بن شیخ (؟)، و نیز نام کاشی تراش هنرمند دست‌اندر کار تزیین آن، سید مهدی بن سید زین‌العابدین کاشی تراش الحسنی را در خود داشته است. از سوی دیگر در یکی از الواح تزیینی کاشی که بر دیوار جانبی همین ایوان قرار داشته است و امروزه اثری از آن نیست، نام خواجه نظام‌الدین احمد بن عبدالقادر ال (...) ی (احتمالاً همان بانی ایوان که در کتیبه اصلی از او یاد شده) نوشته شده بوده است.
تحقیقات درباره این مسجد از دهه ۱۹۳۰م آغاز شد. از میان متقدمان گدار و سواژه دو نظریه مختلف درباره سیر تحول معماری آن ارائه‌کرده‌اند. هردو با استناد به‌کتیبه محراب و بدون در نظر گرفتن اینکه در متن کتیبه تنها سخن از ساخت محراب است و نه
مسجد، احداث گنبدخانه را ۲۸ (۵) ق یعنی ۳۷ سال پس از ساختمان مناره دانسته‌اند. آندره گدار این بنا را، مسجدی ایرانی از نوع چهار طاقی، بنایی منفرد، و سرآغاز دگرگونی‌های بعدی مسجد دانسته است.
اما سواژه بنای مناره و گنبدخانه را از جمله الحاقاتی می‌داند که در دوره سلجوقی، یکی پس از دیگری، در بخش شبستان مسجد قدیمی‌تری که صحن آن در جای همین صحن مسجد امروزی قرار داشته، بنا شده است
اسمیث که میان سال‌های ۱۹۳۴ و ۱۹۳۶م به بررسی و مطالعه این بنا پرداخت و سپس تک‌نگاری دقیقی از این مسجد ارائه کرد، در آغاز نظریه گدار را پذیرفت و گنبد خانه را بنایی منفرد در کنار مناره، و مسجدی دانست که در میان فضایی سرباز محصور در دیواری قرار داشته است،
اما پس از چندی با توجه به شواهد معماری و نیز کتیبه مربوط به تعمیر مسجد که سواژه متن آن را قرائت کرده بود، با او هم نظر شد.
بلر نیز، همسو با نظریه سواژه، و با توجه به متن آیه ۷۷
سوره حج (۲۲) در کتیبه مناره، مسجد برسیان بر این باور است که مناره می‌بایست در کنار مسجدی کهن که احتمالاً متعلق به سده ۴ق بوده است، بنا شده باشد و به عقیده وی در مرحله‌ای دیگر، در ۵۲۸ ق گنبد خانه را به این مجموعه افزوده‌اند.
دقت در ساختار معماری مسجد، مناره و کتیبه‌های موجود در این مجموعه به روشن‌تر شدن سیر تحول تاریخی آن کمک می‌کند. هر چند شواهد معماری حاکی از آن است که مناره پیش از گنبد خانه ساخته شده، اما هیچ دلیلی بر اینکه این بنا ۳۷ سال پس از آن، و همزمان با اتمام محراب احداث شده باشد، وجود ندارد. شواهد معماری در داخل گنبدخانه نشان از عدم تکمیل تزیینات بنا دارد و گویای آن است که کار ساختمان دوران رکود و توقفی را پشت سر گذاشته است؛ در حالی که تنها تزیینات محراب تقریباً به طور کامل انجام شده است.
تاریخ ۲۸ (۵) ق که در انتهای کتیبه قرآنی آن قرار دارد، بیانگر آغاز دوباره عملیات ساختمان و تکمیل محراب آن است
(ساختمانی که احتمالاً همزمان با ساخت مناره یا کمی پس از آن، در اواخر سده ۵ ق، و در پی تحولاتی که در بخش مقصوره مساجد کهن
ایران صورت می‌گرفته، احداث شده است. میان
جمادی الثانی ۴۷۹ و
ذیحجه ۴۸۰ در زمان ملکشاه سلجوقی و به دستور نظام‌الملک وزیر او تغییر شگرفی در بخش مقصوره مسجد جامع پایتخت سلجوقیان در
اصفهان رخ داد و نقشه قدیم مسجد در قسمت جنوبی آن با حذف ۲۴ ستون و احداث مقصوره‌ای عظیم تغییر شکل یافت. سبک نوین ابداعی در مقصوره نظام‌الملک الهام بخش معماری مساجد و یکی از وجوه مشخصه مساجد دوره سلجوقی شد. پس از آن نقشه مساجد کهن در بخش مقصوره تغییر یافت و چنین گنبدخانه‌ای را در خود جای داد و مساجد نوساز نیز با این نوع مقصوره بنا شدند (ه د، اصفهان).
ساختار معماری گنبدخانه تاج‌الملک در اصفهان تشابه بسیار با بنای مقصوره مسجد برسیان دارد. بدین‌ترتیب و به احتمال قریب به یقین احداث مناره در ۴۹۱ق و سپس بنای مقصوره متصل به آن (همزمان یا کمی پس از این تاریخ) به تقلید از گنبد تاج‌الملک، از جمله تغییراتی است که در بخش شبستان مسجد کهن برسیان صورت گرفته است. به دلیل‌هایی نامعلوم عملیات ساختمان متوقف گردید و سپس در ۵۲۸ق محراب تزیین شد، اما این فعالیت‌ها ناتمام باقی ماند. در دوران پس از
مغول مسجد و صحن آن دوباره تعمیر شد، اما مقصوره آن دست نخورده باقی ماند. در زمان شاه طهماسب صفوی با احداث ایوان تغییراتی در تزیینات صحن مسجد صورت گرفت، ولی مقصوره همچنان در حالت نیمه تمام خود باقی ماند و پس از آن نیز هرگز به پایان نرسید. در ۱۳۴۳ش، انجمن آثار ملی اعتباری برای تعمیر آثار تاریخی خارج شهر اصفهان اختصاص داد و بدین‌ترتیب مسجد برسیان به وسیله اداره باستان شناسی
اصفهان تعمیر شد
سازمان ملی حفاظت آثار باستانی با همکاری «مؤسسه ایتالیایی خاورمیانه و خاوردور۱» میان سال‌های ۱۳۵۱ و ۱۳۵۷ش/۱۹۷۲ و ۱۹۷۸م به بررسی و نقشه‌برداری و مرمت این مسجد پرداخت.
سبک
معماری و تزیینات درون
مسجد و پوشش داخلی
گنبد، به گنبد تاج الملک در صفه شمالی مسجد جامع
اصفهان شباهت بسیار دارد و چون گنبد تاج الملک در ۴۸۱ ساخته شده، احتمالاً سرمشق مسجد برسیان قرار گرفته
و می‌توان گفت معمار هر دو یکی بوده است.
مقصوره مسجد برسیان بر سطحی مربع با اضلاع داخلی ۳۲/۱۰ تا ۴۸/۱۰ متر و با ارتفاع حدود ۳۰/۱۸ متر ساخته شده است. این بنا در مقطع عمودی از ۳ بخش منطقه مربع شکل پایه بنا (۴ دیوار به پهنای حدود ۲ متر و ارتفاع داخلی ۹۰/۶ و خارجی ۱۰ متر)، منطقه کثیرالاضلاع انتقالی میان مربع پایه و دایره گنبد (ارتفاع داخلی ۳۳/۵ و خارجی ۶۰/۱ متر)، و پوشش گنبدی (ارتفاع داخلی ۷۰/۵ و خارجی ۷۰/۶ متر) تشکیل شده است. سوی قبله در این بنا با اشتباه ۲۳ و ۲۰ محاسبه شده است
مصالح اصلی ساختمان‌ِ مقصوره را آجرهایی در ابعاد ۲۴ ئ ۲۴ ئ ۵/۵ الی ۶ سانتی‌متر تشکیل می‌دهد. تزیینات هندسی و نوشتاری و نیز گیاهی بنا با قطعه‌های تراشیده آجر و نیز با گچبری شکل گرفته است. دهانه‌های سه‌گانه‌ای بر هر یک از دیوارهای شمالی، شرقی و غربی رفت و آمد به داخل مقصوره را در گذشته میسر می‌ساخته است. ورودی اصلی با دهانه بزرگ‌تر در وسط دیوار شمالی و ورودی‌های جانبی با دهانه کوچک‌تر در دو طرف آن که با ترتیب رو به روی محراب و دو درگاه جانبی آن بر دیوار جنوبی قرار گرفته‌اند، با ایجاد تقارنی خاص، بر اهمیت این دو دیوار واقع بر جهات اصلی مقصوره می‌افزایند. برابری عرض دهانه اصلی در میان دیوار شمالی با عرض کلی محراب، و نیز برابری عرض دهانه‌های کوچک‌تر جانبی این دو دیوار با عرض درگاه میانی در دیوارهای شرقی و غربی ترتیبی
متناوب و معکوس، ولی هماهنگ با سازه‌ها و فضاهای باز ایجاد می‌نماید. بدین ترتیب، توانمندی معماران گذشته در برقراری توازن در بنا، با تأکید بر جهات و عناصر اصلی مقصوره، هر چه بیشتر نمایان می‌گردد
تغییرات‌ِ وارد شده در طی قرون متوالی بر گرداگرد مقصوره، نماهای خارجی آن را نیز دستخوش تغییراتی نموده است. احداث ایوان جنوبی مسجد در دوره صفوی بیشترین آسیب را به جبهه اصلی بنا در سمت شمال آن وارد آورده، و آن را از انظار پنهان کرده است. در چارچوب فعالیت‌های پژوهشی و مرمتی که در دهه ۱۳۵۰ش در مسجد صورت گرفت، دو طاق‌نمای تزیینی سلجوقی با کتیبه‌هایی از آجر به خط کوفی ساده (والحمدالله / و لا اله الا الله) بر قسمت پایین نمای خارجی دیوار شمالی مقصوره آشکار شد و ویژگی نمای اصلی ورودی مقصوره را در زمان احداث آن نمایان ساخت.
منطقه انتقالی گنبدخانه مسجد برسیان متشکل از دو طبقه ۸ ضلعی و ۱۶ ضلعی است که با استفاده از عناصر قوسی و از طریق گوشه سازی از نوع سکنج سه بخشی در طبقه اول و سکنج‌های ساده در طبقه دوم، امکان تبدیل زمینه مربع را به دایره برای اجرای نهایی پوشش گنبد فراهم آورده است.
معمار مقصوره برسیان در ادامه سنت کهن معماری
ایران پیش از
اسلام برای قرار دادن گنبد بر فراز بنای چهارگوش، تحولات عمده این دستاورد را که ۱۱ سال پیش از آن با ایجاد دو طبقه متمایز اولین‌بار در مقصوره نظام‌الملک در مسجد جامع اصفهان تجربه شده بود، پی گرفته (ه د، ۹/۵، ۲۰۶)، و گنبدی با ۸ تویزه و با قوسی از نوع چهار کمانه سه مرکزی بنا کرده است.
عناصر قوسی به‌عنوان طاق‌های باربر از نوع جناغی چهار کمانه سه مرکزی، و طاق‌نماهای تزیینی از همین نوع
تصویرهای به همراه طاق‌نماهایی از نوع کلیل، سطوح بنا در دو بخش مربع پایه و منطقه کثیرالاضلاع انتقالی را پوشانیده، و ترکیب موزونی بر سراسر بلندای مقصوره به وجود آورده است.
محراب مسجد از نمونه های جالب هنر آجرتراشی و گچبری عصر سلجوقی است. محراب این مسجد که از نمونه‌های شایان توجه محراب‌های سلجوقی است، یکی از نخستین نمونه‌های شناخته شده تزیینات مقرنس آجری در محراب‌هاست. محراب برسیان بر نقشه نیم دوازده ضلعی بنا شده، و پهنه یگانه طاق‌نمای آن که بر دو ستون توکار استوار است، به وسیله ۳ ردیف طاس، مزین شده است. با دو قاب بزرگ تزیینی که این طاق‌نما را در بر گرفته است، این محراب در ساختار کلی آن طولی برابر نیم طول دیوار جنوبی را به خود اختصاص داده، و عناصر دیگر این دیوار و دیوارهای دیگر مقصوره را تحت الشعاع قرار داده است. اختصاص بخش اعظم دیوار جنوبی به محرابی بزرگ در راستای تحول معماری مساجد در دوره سلجوقی قرار دارد.
در مساجد این دوره به تناسب فضای بزرگی که به مقصوره‌ها اختصاص یافته، محراب آنها نیز از ابعاد بزرگ‌تری نسبت به محراب مقصوره‌های‌پیشین برخوردار شده‌است. بجز مقرنس (که تزیین اصلی محراب مسجد برسیان را تشکیل می‌دهد) این محراب با آجرکاری، گچبری و تزیینات نوشتاری، هندسی و گیاهی نیز مزین شده است. کتیبه اصلی محراب واقع در قاب بزرگ آن، به
خط کوفی آجری بر زمینه تزیینات نیمه تمام گچبری گل و بوته است. یک نوار باریک آجری که با خط کوفی در کناره داخلی قاب دوم محراب شکل گرفته است، آیات ۱ تا ۸
سوره مؤمنون (۲۳)
را در بر می‌گیرد.
بر پهنه قاب دوم محراب زنجیره‌های درهم تنیده آجری ردیفی از ستاره‌های چند پر به وجود آورده‌اند. سطح داخلی آنها، هر چند نیمه تمام، با نقش مایه‌های گیاهی و نوشته‌های به خط ثلث و کوفی گچبری شده که حاوی اسماءالله چون «یا حنان»، «یا منان»، «یا سبحان»، «یا الله» و «یا دیان» است. ۶ طاس ردیف میانی مقرنس به ترتیب حاوی جملات «الملک‌لله»، «العظمه‌لله»، «القدرهلله»، «القوهلله»، «المنهلله» و «العزهلله» است.
بر لوح وسط از الواح شش گانه واقع در نیمه پایین طاق محراب و بر پهنه قوس تزیینی سه بخشی آن، سوره اخلاص (۱۱۲) به همراه جملات «لااله الا الله»، «محمد رسول‌الله»، «لیس کمثله شی‌ء»، «و هو السمیع البصیر» به خط کوفی بنایی نوشته شده است.
تزیین لچکیهای طاق‌نمای محراب با نام «الله» و «محمد» به خط کوفی بنایی با آجر اجرا شده است.
این نمونه یکی از نخستین نمونه‌های شناخته شده از این نوع خط به شمار می‌آید که پس از آن و تا به امروز بسیار رایج بوده، و مورد استفاده قرار گرفته است.
مناره مسجد برسیان از کهنترین منارهای تاریخی
ایران و جامع بهترین ظرایف فنی آجرکاری عصر
سلجوقی است که از دیرباز از بناهای جالب توجه
اصفهان به شمار می‌آمده است. این مناره بر خلاف منارهای
قرن هشتم به بعد، دور از سردر اصلی و خارج از گنبد و چسبیده به ساختمان مسجد و به صورت میله ای منفرد و مدوّر بنا شده است و با ارتفاع ۵۵/۳۴ متر بر دایره‌ای به قطر ۷۵/۵ متر بنا نهاده شده است. قطر این دایره با کاهش تدریجی در رأس به ۲/۴ متر می‌رسد
از وضع فعلی تارک آن پیداست که با گذشت زمان یک
متر از آن خراب شده و ریخته است. مناره در قسمت جنوب غربی مقصوره و متصل به آن است. راه ورود به آن در دیوار جنوبی مقصوره تعبیه شده است. پلکانی مارپیچ امکان دستیابی به بالای مناره را فراهم می‌آورد. چندین نورگیر به فواصل معین بر بدنه مناره این مسیر را روشن می‌کنند. ابعاد آجرهای به کار رفته در ساختمان مناره ۲۷ ئ ۲۷ ئ ۵/۵ سانتی‌متر است. برای تسهیل در امر ساختمان و چیدن ردیف آجرها بر محیط دایره مناره آجرها به شکل ذوذنقه به اضلاع ۲۷ و ۲۷ و ۲۷ و ۲۲ ئ ۵/۵ سانتی‌متر قالب زده شده‌اند
(C
قسمت پایین منار دارای آجرچینی ساده است، اما نزدیک به تارک آن با تزیینات آجری معمول در عصر سلجوقی، که تا دوره
مغول ادامه داشته، آرایش یافته و داخل حاشیه های باریکِ بالای منار با اشکال لوزی و گردِ یک در میان و میله منار با نقوش خفته راسته (هزار باف) تزیین شده است.
هنرمند معمار توانسته است از طریق تزیینات آجری که از قاعده تا رأس مناره به تدریج و به گونه‌ای موزون بر تراکم آن اضافه می‌گردد، نگاه بیننده را به فراز مناره، جایی که آیات قرآنی بر آن نقش بسته، سوق دهد. ۳ بخش متمایز بر نمای خارجی مناره قابل تشخیص است. تا ارتفاع حدود ۶ متر آجرها با ردیف‌های معمولی چیده شده‌اند. آثار اندک موجود از تزیینات ملاط گچ در بندهای عمودی آجرها نشان از تنها تزیینی دارد که برای این قسمت انتخاب شده بوده است. به نظر می‌رسد که این تزیینات هرگز به اتمام نرسیده باشد. حاشیه‌ای تزیینی از آجرهای تراش داده شده که ترکیبی
متناوب از اشکال لوزی و دایره پدید آورده است، این بخش را از قسمت دوم و میانی مناره که ارتفاعی حدود ۲۲ متر دارد، جدا می‌کند. تمامی این بخش با تزیینات هندسی با روش آجرچینی مزین شده، و شبکه‌ای از لوزیهای متداخل سراسر آن را پوشانیده است. در قسمت کوچکی در پایین این شبکه نوع دیگری از آجرکاری تزیینی، ولی بسیار مشابه آن مشاهده می‌شود که گویای تغییر تصمیم سازندگان در انتخاب نقش در حین ساختمان است. بخش سوم و اصلی تزیین در قسمت فوقانی مناره ارتفاعی حدود ۵/۶ متر دارد. در قسمت پایین بر نواری پهن ردیف‌های خفته و راسته نامنظم آجر به طور ممتد و تو در تو چیده شده است و آرایه‌ای شبه کوفی بنایی زنجیره‌ای را القا می‌کند. بر فراز این نوار و در میان دو قاب تزیینی، چنانکه گفته شد، کتیبه‌ای آجری به
خط کوفی ساده بر پیرامون مناره نقش بسته است. تمام متن در یک خط نوشته شده، تنها در قسمت انتهای آن کلمه مربوط به رقم صدگان به علت کمبود جا بر خط دوم، بر بالای خط اصلی قرار داده شده است. مناره مسجد برسیان نمونه‌ای برجسته از مناره‌های شاخص سرزمین ایران پیش از سلجوقی و دوره سلجوقی است. مناره‌های مدور مرتفع، در یک قطعه یا در چند قطعه مطبق که قطر آن به نسبت ارتفاع به تدریج کاهش می‌یابد و تناسبی موزون و چشم‌نواز برای این بناها می‌آفریند. تزیینات متنوع آجر از انواع هندسی و نیز نوشتاری گرداگرد آنها را پوشانیده است. انتخاب این آرایه‌ها در جایگاه‌های مشخص و مناسب، و در اندازه‌ها و اشکال حساب شده، نسبت به ارتفاع بنا گواه مهارت استادان هنرمند این سرزمین است
بجز تزیینات نوشتاری محراب کتیبه‌های دیگری نیز قسمت‌های مختلف مسجد را آراسته است. روبه‌روی محراب و بر درون‌سوی طاق درگاه‌ِ ورودی‌ِ اصلی‌ِ مقصوره کتیبه‌ای آجری به خط کوفی قرار دارد که آیه‌های ۱۴ و ۱۵
سوره مؤمنون (۴۰)،
بر آن نقش بسته است.
این کتیبه دورتادور یک نوار مرکزی شامل تزیینات آجری هندسی، همانند آنچه بر فراز مناره این مسجد مشاهده می‌شود و یک آرایه شبه کوفی بنایی زنجیره‌ای را القاء می‌کند، چرخیده است. امروزه نیمی از یک کتیبه به خط کوفی ساده از آجر (که در گذشته به دور قاعده گنبد می‌گشته) آغاز
سوره فتح (۴۸)
را تا جایی که اینک مشخص نیست، در بر دارد. تزیینات مقصوره در زمان ساخت و پس از آن هر چند پایان نیافت، لیکن تا بدانجا پیش رفت که جایگاه برخی از آنها مشخص گردد. بدین ترتیب در داخل مقصوره بر هر یک از دو درگاه جانبی دیوارهای شمالی و جنوبی و نیز بر درگاه میانی هر یک از دیوارهای شرقی و غربی، به تقلید از الواح کتیبه‌های گنبد تاج‌الملک در
مسجد جامع اصفهان، در مجموع ۶ لوح برای قرار دادن کتیبه‌هایی که هرگز نوشته نشد، جای گرفته است.
در آثاری که از دوره صفوی در صحن این مسجد باقی است، بجز نوار اصلی کتیبه در ایوان جنوبی که از آن یاد شد، بقایای طرح کتیبه‌ای دیده می‌شود که در داخل یک شمسه به شکل ستاره بزرگ ده پر بر وسط پهنه طاق‌نمای تزیینی فوقانی دیوار جنوبی ایوان قرار دارد و کلمات «... الشهیدبکربلا و علی‌بن...» برآن نقش بسته.
بجز عناصر معماری، چون عناصر قوسی در طاق‌ها و طاق‌نماها و مقرنس‌ها و نیز کتیبه‌ها و نقش مایه‌های گیاهی در تزیین مقصوره سلجوقی مسجد برسیان، تزیینات هندسی ناتمامی نیز در این بنا مشاهده می‌شود. این مسجد و مناره آن به شماره ۲۶۵ به ثبت تاریخی رسیده است.
نمای خارجی آن با منارهای
قرن پنجم و ششم
خراسان و
عراق که از چندین قسمت تشکیل می‌شود تفاوت دارد؛ در اینجا پایه منار همسطح بقیه آن است.
وجود مساجد تک منارهای چون برسیان، حاکی از آن است که در آن تاریخ، هنوز بنای منارهای دوگانه در
ایران معمول نشده بوده است.
در داخل گنبد مسجد برسیان کتیبه ای به
خط کوفی ساده آجری و شامل چند
آیه از
سوره فتح وجود دارد که بیش از نیمی از آن سالم نمانده و فاقد تاریخ ساختمان گنبد است.
در
دوره صفویه اجزایی به ضلع شمالی مسجد افزوده شده است که قسمتی از یک کتیبه معرّق نفیس کاشیکاری به خط ثلث و نیز دیوارها و هلال‌هایی از آن هنوز بر جاست.
(۱) حسن جابری‌انصاری، تاریخ‌اصفهان، به‌کوشش جمشیدمظاهری، ۱۳۷۸ش.
(۲) حمدالله مستوفی، نزهةالقلوب، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۳۶ش.
(۳) ماکسیم سیرو، راههای باستانی ناحیه اصفهان و بناهای وابسته به آنها، ترجمه مهدی مشایخی، تهران، ۱۳۵۷ش.
(۴) شیخ‌الحکمایی، ع یادداشتهای مربوط به قرائت کتیبه‌ها خطاب به مؤلف.
(۵) قرآن کریم.
(۶) ولفرام کلایس، «گزارش سفرهای باستان‌شناسی سال ۱۹۷۱م در ایران»، گزارشهای باستان‌شناسی در ایران، ترجمه سروش حبیبی، تهران، ۱۳۵۴ش.
(۷) محمدیوسف کیانی، و ولفرام کلایس، فهرست کاروانسراهای ایران، تهران، ۱۳۶۲ش.
(۸) محمدیوسف کیانی، و ولفرام کلایس، کاروانسراهای ایران، تهران، ۱۳۷۳ش.
(۹) نصرت‌الله مشکوتی، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران، ۱۳۴۹ش.
(۱۰) لطف‌الله هنرفر، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، تهران، ۱۳۵۰ش.
(۱۱) لطف‌الله هنرفر، «مناره و مسجد برسیان»، باستان‌شناسی، تهران، ۱۳۳۸ش، شم ۳ و ۴.
(۱۲) مایرون بمنت اسمیت، «مناره های اصفهان»، ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم، آثار ایران، ج۴، مشهد ۱۳۶۸ ش.
(۱۳) جان هوگ، سبک شناسی هنر معماری در سرزمینهای اسلامی، ترجمه پرویز ورجاوند، تهران ۱۳۶۸ ش.
(۱۴) , Sh S The Monumental, Inscriptions from Early Islamic Iran and Transoxiana, Leiden, ۱۹۹۲.
(۱۵) East and West, Rome, ۱۹۷۲-۱۹۷۷.
(۱۶) Godard A, X Les anciennes mosqu E es de l'Iran n , Ars Asiatiques, Paris, ۱۹۵۶-۱۹۵۷.
(۱۷) ibid, P th r - E) r n, ۱۹۳۶, vol I (۲).
(۱۸) Godard Y, X Notes E pigraphiques n , Ars Islamica, New York, ۱۹۶۸, vol IV.
(۱۹) id X Notice E pigraphique n , P th r - E) r n , ۱۹۳۶, vol I (۲).
(۲۰) Laleh, H, La structure fondamentale des arcs dans l'architecture salijukide de l'Iran, Th E se de Doctorat, Paris, ۱۹۸۹.
(۲۱) Sauvaget, J, X Notes E pigraphiques sur quelques monuments persans n , Ars Islamica, ۱۹۶۸, vol VI (۱).
(۲۲) id, X Observations sur quelques mosqu E es seljoukides n , Annales de l'Institut d' E tudes orientales, ۱۹۳۸, vol IV.
(۲۳) Smith, M B, X Man r and Masdjid, Bars / n (I s fah n) n , Material for a Corpus of Early Iranian Islamic Architecture, Ars Islamica, ۱۹۳۷, vol IV.
(۲۴) id, X The Man rs of I s fah n n , P th r - E) r n, ۱۹۳۶, vol I (۲).
(۲۵) id, X Two Dated Seljuk Monuments at Sin (I s fah n) n , Material for a Corpus of Early Iranian Islamic Architecture, Ars Islamica, ۱۹۳۹, vol VI (۱).
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «برسیان، مسجد»، شماره۴۷۵۱. دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بَرسیان»، شماره۹۶۶.
