مسجد خیرکی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مسجد خِیْرَکی، از مساجدِ دوره تُغلقیه در شمال شهر دهلی می‌باشد.
گفته‌اند که مسجد خیرکی را خان‌جهان‌جانان شاه، وزیر فیروز شاه تغلق (حک: ۷۵۲ـ۷۹۰)، بنا کرده است
، اما هیچ کتیبه یا کتاب تاریخی برای اثبات آن در دست نیست
.
این مسجد دو طبقه و از نوع بن اهای سنگی با پوشش
گچ است که با گذشت زمان، گچ‌ها تیره شده‌اند و نما سفیدی خود را از دست داده است
.
مسجد خیرکی مربع شکل، به ضلع ۵۲ متر و با طرح چلیپایی، به گونه‌ای ساخته شده که چهار صحنِ مجزا در وسط آن قرار گرفته‌اند
. در هریک از چهار گوشۀ بنا نیز یک منار گنبددار، به ارتفاع ۴۵ متر، بنا شده‌است
.
این
مسجد در وسط سه ضلع شمالی، جنوبی و شرقی، دارای یک ورودی بیرون‌نشسته و حجیم و گنبددار است. در طرفین هر ورودی، مناره‌ای استوانه‌ای شکل به بنا متصل است. این ورودیها، مانند بیش‌تر مساجد هند، پلکان دارند. درگاه شرقی، ورودی اصلی مسجد است و مناره‌های آن، برخلاف مناره‌های مدخلهای شمالی و جنوبی که سه طبقه‌اند، چهار طبقه است. این ورودی در مقابل
محراب قرار دارد.
محراب در وسط ضلع غربی مسجد است و در واقع فضایی مشابه ورودیهاست، با این تفاوت که از بیرون مسدود است
.
بر دیوار بیرونی مسجد، جز جانب غربی که محراب است، در هریک از دو طرف ورودیها، هفت طاق‌نمای عمیق کار شده است.
نمای طبقۀ دوم نیز همین طاق‌نما‌ها را دارد، اما با عمق کمتر.
طاق‌نماهای طبقۀ دوم پنجره‌هایی با پوشش مشبک سنگی دارند.
مسجد خیرکی بر روی یک طبقه زیرین به نام تَه‌خانه قرار دارد که برای ایجاد شکوهمندی بنا و فضای خنک در تابستان ساخته شده و محل استراحت
نمازگزاران یا استفاده به عنوان کارگاه بوده است. این محوطه سه متر ارتفاع دارد
.
طبقۀ دوم، یا فضای اصلی مسجد، ۲۲ متر ارتفاع دارد.
طراحی آن شامل ۲۵ مربع مساوی به ضلع نُه متر است. چهار مربع آن، که به شکل
چلیپا قرار گرفته‌اند، به صحنهای روباز اختصاص دارند.
مسجد خیرکی شامل پانزده فرش‌اندازِ عمود بر دیوار قبله است و محراب نیز در مقابل
فرش‌انداز وسط (هشتم) قرار گرفته است.
طاقگانهای مسجد بر ۱۸۰ ستون مدور و شصت ستون چهارگوش تکیه دارند.
ستونها در ردیفهای سوم، ششم، نهم و دوازدهم از هر طرف، دوتایی‌اند که در گوشه‌های حیاطها، ستونها دو جفت (یعنی چهارتایی) می‌شوند. پوشش سقف این مسجد شامل ۸۱ گنبد کوچک در نُه گروه نه‌تایی است.
با احتساب گنبدهای ورودیها و بالای محراب، این مسجد ۸۵ گنبد دارد که شیوه‌ای نو در این دوره بوده است
مسجد خیرکی، با شباهت بسیار به مسجد کلان از همین دوره، ویژگیهای بارزی دارد، همچون ورودیهای بیرون‌نشسته که در آن‌ها
منار و ورودی ترکیب شده‌اند و این شیوه نخستین‌بار در آرامگاه غیاث‌الدین تغلق دیده شده است؛ دو طبقه بودن؛ تعدد صحن‌ها و پنجره‌ها؛ و منارهایی که در چهار طرف بن ا، ظاهری قلعه‌مانند به آن بخشیده‌اند.
________________________________________
منابع :
(۱) احمدرجب محمدعلی، تاریخ و عمارة المساجد الاثریه فی الهند، قاهره ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
(۲) بیانکا ماریا Alfieri، معماری اسلامی در شبه قاره هند، لندن، ۲۰۰۰.
(۳) Zaμar haían آثار تاریخی دهلی، اد JA صفحه، دهلی ۱۹۹۷.
(۴) گری مارتین، «هند subcontinat»، در Architeeture جهان اسلام: تاریخچه آن و معنای noial، لندن، ۱۹۷۸.
(۵) surendra sahai، هند arehiteeture اسلامی perisd ۱۱۹۲-۱۸۵۷، دهلی نو ۲۰۰۴.
(۶) آنتونی ولش و جرثقیل هوارد، "Tughlugs: سازندگان Manter سلطان دهلی نو"، در Muqarnas، vol۱، Hoven و لندن، ۱۹۸۳.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «مسجد خیرکی »، شماره۵۴۵۳.
