مسجد امام خمینی (اصفهان)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِصْفَهان، مَسْجِدِ اِمام، یکی از مهم‌ترین بناهای عصر
صفویه که پیش‌تر به نام‌های مسجد شاه، مسجد سلطانی جدید و جامع عباسی شهرت داشت.
این مسجد در ضلع جنوبی میدان نقش جهان واقع شده است و چنانکه از مآخذ برمی‌آید، بنای آن در سومین مرحله از اجرای طرح میدان نقش‌جهان به‌فرمان
شاه عباس بزرگ (سل ۹۹۶- ۱۰۳۸ق/ ۱۵۸۸-۱۶۲۹م) آغاز گردیده، و در دوره
شاه صفی (سل ۱۰۳۸-۱۰۵۲ق/ ۱۶۲۹-۱۶۴۲م) به پایان رسیده است.
به گفته
منجم ، ساختمان
مسجد در ۱۵
صفر ۱۰۲۰ق/۱۹ آوریل ۱۶۱۱م با تهیه «اسباب و آلات و مصالح بناء» آغاز گردید.
به استناد کتیبه کاشی معرق سر در که به خط ثلث علیرضا عباسی است، نخستین بخش بنا، یعنی ورودی اصلی، در تاریخ ۱۰۲۵ق/۱۶۱۶م احداث شد، اما بنابر کتیبه ایوان غربی که به خط
محمدرضا امامی است، تکمیل بنای داخلی مسجد تا ۱۰۴۰ق/۱۶۳۰م، ادامه یافت و با نصب ازاره‌های مرمرین آن در حدود سال ۱۰۴۷ق/۱۶۳۷م، در زمان شاه صفی خاتمه پذیرفت
درِ
نقره پوش ورودی مسجد با نقش‌های تزیینی و
اشعار فارسی ، سروده «واهب»، به خط نستعلیق برجسته (احتمالاً به قلم
عبدالرشید دیلمی ، معروف به رشیدا)، نیز از آثار دوره شاه صفی است که در ۱۰۴۶ق/۱۶۳۶م به اتمام رسیده، و نصب شده است.
دیگر کتیبه‌های مسجد به خط معروف‌ترین خوشنویسان عصر
صفوی است که در برخی از آن‌ها نام کاتب و تاریخ کتابت نیز آمده است، از جمله محمدرضا امامی در کتیبه‌های ذیل کتیبه اصلی سر در (بدون تاریخ)،
محراب های شبستان شرقی، ایوان غربی، محراب شبستان‌ِ زمستانی غربی (۱۰۷۷ق)، ایوان جنوبی و محراب مدرسه ناصری، درِ جنوب شرقی مسجد، سر درِ بیرونی مدرسه سلیمانیه، درِ جنوب غربی مسجد (۱۰۷۸ق)
عبدالباقی تبریزی در کتیبه‌های داخلی ایوان و گنبد جنوبی، ایوان شمالی و گنبد غربی (۱۰۳۵ و ۱۰۳۶ق)
محمدصالح اصفهانی در کتیبه بالای محراب اصلی و محراب گنبد شرقی (۱۰۳۸ق)؛ محمد محسن امامی در کتیبه داخل محراب ایوان جنوبی مدرسه ناصری (۱۰۹۵ق).
مسجد امام اصفهان مسجدی است ۴ ایوانی به ابعاد ۱۰۰ئ۱۳۰ متر (بدون محاسبه زیربنای مدخل) با صحنی وسیع (۷۰ ئ ۷۰ متر) (بلر، مشتمل بر طاقگان در هر ضلع و ایوانی در مرکز هر طاقگان.
ایوان جنوبی با دو مناره باریک و بلند به ارتفاع ۴۸ متر
که در هر جبهه آن پیشنمای گنبدی عظیم با ۵۲ متر ارتفاع از سطح
زمین و ۲۵ متر قطر خارجی، شبستان را تشکیل می‌دهد گنبد دو پوسته پیازی با ۱۴ متر اختلاف ارتفاع میان دو پوسته بیرونی و درونی، بر روی گریو استوانه‌ای سوار شده که خود بر مرحله انتقالی ۱۶ ضلعی قرار گرفته است.
در دو جانب شبستان مسجد که خود محراب و منبری رفیع در آن قرار دارد، دو شبستان زمستانی مستطیل شکل واقع است که هر یک به ۸ فضا با طاق قوسی روی ستون‌های سنگی تقسیم می‌شود.
دو ایوان شرقی و غربی به خلاف شیوه‌های مرسوم در
مساجد ایران به اطاق‌های گنبددار منتهی می‌گردند که احتمالاً از طرح
مسجد جامع تیموری سمرقند ، معروف به بی‌بی خانم، اقتباس شده است.
ایوان شمالی مسجد از طریق دهلیزی به ورودی اصلی که بر روی میدان باز می‌شود، متصل است.
در سمت شمال شرقی آن دهلیزی طاقدار به صحن کوچکی راه دارد که مختص آبریزگاه است.
مسجد امام اصفهان با تکیه بر تجربیات گذشتگان در طرح بنا و تزیینات، به‌نهایت اوج تحول معماری مساجد در ایران نایل می‌آید.
با آنکه برنگاره (
پلان) آن براساس مساجد ۴ ایوانی رایج در ایران، و اسلوب بنایی و شکل‌های معماری آن اساساً دنباله‌رو نمونه‌های گذشته (از جمله مسجد جامع اصفهان) است، نمونه بارزی از تدابیر معماران در ترکیب‌های نوین‌ِ برگرفته از سنت‌های کهن معماری ایران به شمار می‌آید.
از جمله ابداعات این بنا، الحاق دو
مدرسه ناصری و سلیمانیه در جبهه‌های جنوب شرقی و جنوب غربی به صحن
مسجد است که هر یک به شکل مستطیلی با طاقگان به دور صحن‌ها و ایوان‌های کوچک‌تر به موازات شبستان مسجد قرار دارند.
افزون بر آن، با وجود عظمت و گستردگی سطح و ارتفاع بنا و پیچیدگی برنگاره مسجد، تناسب اجزاء ساختمان دقیقاً رعایت، و قرینه‌سازی در حد اعلا حفظ شده است.
از دیگر تدابیر معماران و طراحان بنای مسجد، رابطه آن با میدان است ناهماهنگی محورهای میدان با دو مسجد واقع در دو ضلع آن (امام و
شیخ لطف‌الله ) چند تن از محققان را به تعمق واداشته است.
ظاهراً برنامه‌ریزی و نخستین مرحله اجرای طرح میدان در ۹۹۹ یا ۱۰۰۰ق، یعنی حدود ۲۰ سال پیش از شروع ساختمان مسجد امام بوده است.
به استناد نوشته افوشته‌ای نطنزی، میدان در این مرحله صرفاً برای «چوگان بازی و اسب تازی» مسطح شده بود و از این‌رو، نیازی به برابری محور آن با قبله نداشت
مرحله دوم احداث میدان مربوط به سال‌های ۱۰۱۱ و ۱۰۱۲ق/۱۶۰۲ و ۱۶۰۳م است که شامل بنای سر در قیصریه (بازارخان) و بازارهای اطراف میدان و مسجد
شیخ لطف‌الله و عمارت دو طبقه‌ای در جهت غربی میدان بود که بعداً به ساختمان ۵ طبقه عالی‌قاپو تغییر یافت
بر این اساس تصمیم به بنای دو مسجد در این میدان مدتی پس از طرح و نخستین اجرای آن گرفته شده است و در نتیجه، محورهای داخلی مساجد با محور میدان برابری نمی‌کند.
محور میدان با ۴ جهت اصلی مقارن است و به موازات یکی از شاهراه‌های عمده و قدیمی شهر قرار دارد.
ورودی مسجد با بَرِ میدان هماهنگ شده، در حالی‌که بخش داخلی آن، برای تصحیح جهت قبله، ۴۵ به سمت جنوب غربی می‌گردد.
برای رفع ناهماهنگی این دو محور، طراحان مسجد میان ورودی آن و ایوان شمالی، دهلیز مورّبی جای داده‌اند که در عمل گردش محور مسجد پس از ورود به ساختمان تأثیری در خود آگاه بیننده نمی‌گذارد.
از دیگر نکات قابل توجه در طرح مسجد، نبوغ معماران آن است.
در محاسبه نمای ساختمان از دیدگاه میدان، رابطه دید میان بلندترین بخش‌های مسجد - یعنی ایوان سر در ورودی و گنبد ایوان مقابل
قبله - توسط مناره‌هایی که جفت اول آن با ارتفاع کمتر، گویی انعکاس جفت دوم است، چنان برقرار شده که از دیدگاه میدان نه‌تنها احجام درونی ساختمان مشخص شده، بلکه ژرفانمایی استثنایی نیز پدید آورده است.
بخش عمده شکوه و زیبایی مسجد امام اصفهان برآیند تزیینات کاشی کاری آن است که تمامی سطوح نمایان خارجی و کلیه سطوح داخلی از بالای ازاره‌های مرمری را شامل می‌شود.
شاهکار کاشی‌کاری مسجد در سر در ورودی مشهود است.
طرح‌های اسلیمی متنوع و کتیبه‌ها با کاشی‌های معرق اعلا نمای ورودی را می‌پوشاند.
ابزار طنابی با کاشی آبی‌رنگ از دو گلدان نقش برجسته مرمرین برخاسته، قوس ایوان را تزیین می‌کند.
نیم گنبد ورودی با رده‌های مقرنس کاشی کاری از بالای حاشیه کتیبه اصلی که پایه‌گذاری مسجد را اعلام می‌دارد، منشأ می‌گیرد.
در هر طرف درِ ورودی قاب‌بند تزیینی با طرح‌های ترنج و اسلیمی بر کاشی مرغوب اجرا شده است.
برخلاف کاشی‌های معرق ورودی مسجد، تزیینات دیگر بخش‌های ساختمان از کاشی‌های خشتی ۷ رنگ است که در آن‌ها درجات مختلف رنگ آبی بر دیگر رنگ‌ها ارجحیت یافته، به استثنای شبستان‌ها که با کاشی‌هایی بیشتر به رنگ زرد و سبز در مرمتهای بعد از صفویه پوشیده شده است.
کیفیت مصالح و نحوه اجرای کاشی‌های ۷ رنگ مسجد از کاشی‌های معرق ایوان ورودی پست‌تر است.
شاید سبب آن هزینه گزاف، و عجله‌ای بوده است که برای به پایان بردن تزیین چنین بنای وسیعی داشته‌اند.
عظمت و شکوه مسجد و طرز قرار گرفتن آن در ضلع جنوبی میدان،گنبدخانه مسجد امام اصفهان حاکی از اهمیت فوق‌العاده آن است.
از تحقیقات رابرت مک‌چزنی برمی‌آید که طرح‌ریزی قیصریه، میدان نقش جهان و مغازه‌های اطراف آن بدین هدف بوده است که محور بازرگانی شهر را - که در بهار ۱۰۰۶ق/۱۵۹۸م رسماً به پایتختی برگزیده شده بود - از محله میدان کهنه و
بازار قدیم به مرکز جدید منتقل کنند و در نهایت پایه‌های اقتصادی عمده
اصفهان (و کلاً ایران صفوی) را در انحصار دستگاه حکومتی و
شاه عباس درآورند.
برای رقابت با میدان کهنه که مرکزیت آن اساساً مدیون مسجد جامع اصفهان بود و قدمت آن حداقل به زمان
سلجوقیان می‌رسید، احداث مسجدی عظیم برای جلب جماعت به میدان نقش جهان ضروری می‌نمود و با ساختن مسجد جامعی در جبهه جنوبی میدان طبعاً عبور و مرور مردم ازدیاد می‌یافت.
در آغاز برنامه‌ریزی بنای مسجد، محوطه موردنیاز، چنانکه در مآخذ مشهود است، خانه‌های مسکونی بوده،
و تلاش برای خرید زمین‌های این بخش از شهر طبق موازین شرعی، نشانه‌ای از کوشش برای ایجاد جامعی نو در کنار میدان جدید شهر است.
به گزارش منجم در روز
جمعه ۱۵
صفر ۱۰۲۰ شاه عباس برای آنکه به هنگام آغاز ساختمان مسجد وسایل کار آماده باشد، ۲ هزار تومان برای تهیه مصالح بنا و دستمزد استادکاران از بنا و سنگ تراش و سنگ‌بر پرداخت،
اما مشکل خرید خانه پیرزنی که در میان زمین مسجد واقع شده بود و وی در امتناع از فروختن آن مجدّ بود، کار آغاز بنا را به تأخیر انداخت.
استاد بدیع الزمان تونی که به‌خدمت اشرف به امر معماری مشغول بود، حقیقت طرح مسجد و خانه پیرزن را به عرض رسانید و شاه عباس او را مأمور جلب رضای پیرزن کرد و وی نیز از عهده این کار برآمد.
مک‌چزنی برپایه همین گزارش گمان دارد که طرح (
پلان) مسجد به دست بدیع‌الزمان تهیه شده است و اگر نام او را در مآخذ دوره شاه عباس یا در کتیبه‌های مسجد نمی‌یابیم، شاید به سبب از دست رفتن موقعیت مطلوب او در تشکیلات اداری شاه عباس پس از اتمام بنای مسجد بوده است.
پایه‌ریزی مسجد سرانجام در ۲۳ صفر ۱۰۲۰ آغاز گردید و برحسب اتفاق مقارن با شروع بنا، معدن سنگ مرمری در حوالی اصفهان (اردستان) کشف شد
که از سنگ‌های مرغوب آن برای ساختمان مسجد بهره گرفتند.
در کتیبه‌ای به خط
محمدرضا امامی واقع در ذیل کتیبه اصلی سر در مسجد، نام
محب علی بیک لله به عنوان سرکار بیوتات سلطنتی و مشرِف‌ِ بنا، و استاد علی‌اکبر اصفهانی به عنوان معمار و مهندس گنجانده شده است.
از سوی شاه عباس محب علی بیک به عنوان متولی اوقاف مسجد تعیین شد و او نیز ۱۴ فقره ملک به موقوفات مسجد
هبه کرد.
نوشته‌اند که وقف‌نامه مسجد امام که در آن درآمد ۴۸ ملک واقع در شهر اصفهان و حوالی آن وقف نگهداری و مخارج مسجد شده بود، در کتیبه‌ای سنگی در مسجد منقور بود که اکنون از آن اثری باقی نیست.
رونوشت خلاصه‌ای از این
وقف نامه توسط
شیخ بهاءالدین عاملی تهیه شده بوده که جزئیات و شرایط موقوفات مسجد در آن به ثبت رسیده بوده است.
در پی
زلزله ۲۳
ربیع‌الاخر ۱۲۶۰ق/۱۲ مه ۱۸۴۴م،
مناره‌های ایوان جنوبی از بدنه جدا شد و در خود ایوان نیز شکاف‌های عمیق پدید آمد.
سبب این ویرانی‌ها در حقیقت زلزله نبود، بلکه علت واقعی آن ضعف زیرسازی و فشار مناره‌ها و طاق ایوان و در نتیجه نشست بنا، ناشی از شتاب در کار ساختمان مسجد بود و زلزله آن را آشکار ساخت.
در ۱۲۶۱ق به فرمان
محمدشاه قاجار بدون آنکه هیچ‌گونه تعمیر اساسی صورت گیرد، تنها کاشی‌های فرو ریخته را تعویض، و کتیبه‌ای حاکی از تعمیر مسجد به نام او بر پیشانی ایوان نصب کردند در بهار ۱۳۱۰ش/۱۹۳۲م،
کاشی های نصب شده در ۱۲۶۱ق فرو ریخت و شکاف‌های پوشانده شده با گستردگی بیشتر نمودار شد و بنا در خطر فروپاشی قرار گرفت.
کار مرمت ایوان و مهار کردن مناره‌ها با کلاف‌های آهنی و متصل ساختن آن‌ها به‌یکدیگر در ۱۳۱۶ش به‌دست استادحسین معارفی، معمار ابنیه تاریخی
اصفهان ، انجام پذیرفت.
در سال‌های بعد نیز مرمتهای اساسی در دیگر بخش‌های مسجد از جمله در ایوان‌های شرقی و غربی، سر در و جلوخان و هشتی ورودی، مدرسه‌ها و... صورت گرفت.
(۱) عالم‌آرای‌عباسی اسکندربیک‌منشی، به‌کوشش‌ایرج افشار، تهران، ۱۳۵۰ش.
(۲) محمود افوشته‌ای نطنزی، نقاوة الاثار فی ذکر الاخیار، به کوشش احسان اشراقی، تهران، ۱۳۵۰ش.
(۳) ن ن و چ پ ملویل امبرسز، تاریخ زمین لرزه‌های ایران، ترجمه ابوالحسن رده، تهران، ۱۳۷۰ش.
(۴) سپنتا، عبدالحسین، تاریخچه اوقاف اصفهان، اصفهان، ۱۳۴۶ش.
(۵) ژان شاردن، سفرنامه، بخش اصفهان، ترجمه حسین عریضی، تهران، ۱۳۶۲ش.
(۶) نصرت‌الله مشکوتی، «به‌مناسبت اتمام تعمیر سر در و جلوخان مسجدشاه اصفهان»، تعلیم و تربیت، تهران، ۱۳۱۷ش، شم ۳ و ۴.
(۷) محمدتقی مصطفوی، «تلاش در راه خدمت به آثار ملی و امید به آینده»، گزارش‌های باستان شناسی، تهران، ۱۳۳۴ش.
(۸) محمد منجم یزدی، تاریخ عباسی، به کوشش سیف‌الله وحیدنیا، تهران، ۱۳۶۶ش.
(۹) کریم نیکزاد امیرحسینی، ابنیه تاریخی اصفهان، اصفهان، ۱۳۳۵ش.
(۱۰) پرویز ورجاوند، «چگونه مسجد شاه از انهدام نجات یافت»، هنر و مردم، تهران، ۱۳۵۵ش، شم ۱۶۴.
(۱۱) لطف‌الله هنرفر، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، اصفهان، ۱۳۴۴ش.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «مسجد امام اصفهان»، ج۹، ص۳۶۱۸.
