مزاوجه (ادبیات)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مزاوجه (ادبیات)، ایجاد تقارن میان دو معنا در مثل
شرط و
جزا را می‌گویند.
بعضی از مؤلفان
علوم قرآنی ، یکی از صنایع بدیعی و ادبی
قرآن را «مزاوجه» دانسته‌اند. «مزاوجه» در
لغت به
معنای با همدیگر جفت شدن، و نزد
اهل بدیع ، آن است که میان دو معنا از (قبیل شرط و جزا) مقارنت آورند، که از
محسنات معنوی فن بدیع است.
سیوطی در
الاتقان مزاوجه را چنین تعریف می‌کند: «المزاوجه ان یزاوج بین
معنیین فی الشرط و الجزاء او ما جری مجراهما؛ مزاوجه آن است که بر هر یک از دو
معنای واقع در شرط و جزا یا آن چه به منزله شرط و جزا است،
معنایی را مترتب کند که بر دیگری مترتب کرده است».
مثال مزاوجه در
شعر عرب :
اذا ما نهی الناهی فلج بی الهوی {اصاخت الی الواشی فلج بها البحر
در این شعر، میان
نهی ناهی (عروض مانع از حب
معشوق ) و اصاخه واشی (
گوش دادن
معشوقه به سخنان نمام) مزاوجه صورت گرفته است؛ یعنی بر هر دو، یک معنا (لجاج و ملازمت چیزی) مترتب شده است.
سیوطی آیه ۱۷۵
سوره اعراف را مصداق مزاوجه دانسته است: (آتیناه آیاتنا فانسلخ منها فاتبعه الشیطان فکان من الغاوین).
باقلانی در
اعجاز القرآن بعد از تعریف «
تجانس »، برای آن دو قسم به نام «مزاوجة» و «
مناسبة » برمی شمارد، و برای مزاوجه، بیتی از
عمرو بن کلثوم ذکر می‌کند:
الا لایجهلن احد علینا {فنجهل فوق جهل الجاهلینا
و آیات ذیل را نیز شاهد می‌آورد:
(فمن اعتدی علیکم فاعتدوا علیه بمثل ما اعتدی علیکم)؛ «پس هر کس بر شما تعدی کرد همان گونه که بر شما تعدی کرده بر او تعدی کنید».
(ومکروا ومکر الله والله خیر الماکرین)؛ «و (دشمنان)
مکر ورزیدند و
خدا (در پاسخشان) مکر در میان آورد و خداوند بهترین مکرانگیزان است».
در این
آیه ، مزاوجه در جزا صورت گرفته و به این معنا است که شخص معتدی را به میزانی که مستحق آن است- و نه بیش از آن- جزا دهید، ولی به طریق
استعاره ، از
لفظ «
اعتداء » استفاده شده تا تاکیدی باشد بر
مساوات در مقدار،
وقال الرمانی : " فالمزاوجة تقع فی الجزاء کقوله تعالی: " فمن اعتدی علیکم فاعتدوا علیه "ای جازوه بما یستحق علی طریق العدل، الا انه استعیر للثانی لفظ الاعتداء لتاکید الدلالة علی المساواة فی المقدار، فجاء علی مزاوجة الکلام لحسن البیان ".
وقال الرمانی : "ای جازاهم علی مکرهم، فاستعیر للجزاء علی المکر اسم المکر لتحقیق الدلالة علی ان وبال المکر راجع علیهم ومختص بهم.
فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، برگرفته از مقاله «مزاوجه (ادبیات)».
