مدرسه حقانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حقّانی،
مدرسه ، از مدارس
حوزه علمیه قم ، که با هدف تغییراتی در نظام آموزشی در سالهای پایانی دهه ۱۳۳۰ش تأسیس شد.
چند
تن از فضلا و مدرّسان حوزه علمیه قم، از جمله
سیدمحمد حسینی بهشتی (شهادت ۱۳۶۰ش)،
سیدمحمدرضا سعیدی (شهادت ۱۳۴۸ ش) و
علی مشکینی (متوفی ۱۳۸۶ش)، در دوره مرجعیت
آیت‌اللّه حاج‌آقا حسین بروجردی (متوفی ۱۳۴۰ش) درصدد اصلاح نظام آموزشی حوزه برآمدند.
پیش از این نیز برخی از مدرّسان حوزه، باتوجه به تأکید و توصیه آیت‌اللّه بروجردی مبنی بر «ضرورت گزینش
طلبه و نظم‌پذیری حوزه» و برنامه‌ریزی برای جذب و تربیت افراد مستعد، تلاشهایی کرده بودند، اما این تلاش‌ها، به عللی، از جمله پاره‌ای مخالفت‌ها، بی‌نتیجه مانده بود.
در این میان
حاج‌علی حقانی ، از خیران
قم ، درصدد بود مدارسی برای خدمت به حوزه علمیه قم و رشد و ترقی طلاب احداث کند. به همین منظور زمینی خرید و بخشی از آن را به
ساختمان مدرسه اختصاص داد.
پس از آن‌که مدرسه آماده بهره‌برداری شد،
حسین حقانی ، فرزند وی، از
سیدمحمد بهشتی ــ که طرح جدیدی برای دوره‌های آموزشی حوزه تدوین کرده بودــ خواست که این طرح را در مدرسه آنان اجرا کند. بهشتی این پیشنهاد را پذیرفت و فعالیت مدرسه شروع شد. چندی پس از آغاز فعالیت آن، آیت‌اللّه بروجردی از مدرسه بازدید کرد و برنامه‌های آن را ستود.
دیگر دلایل تأسیس این مدرسه: رفع نابسامانیهای حوزه، ایجاد نظم و تشکیلات، اصلاح متون درسی، نظارت بر اخلاق و انضباط طلاب، تربیت طلاب آشنا به مسائل روز،
«اتحاد و ارتباط حوزه و
دانشگاه »،
تدریس برخی از علوم اسلامی که به آن‌ها توجه کافی نمی‌شد،
تربیت مجتهدان آشنا به علوم جدید به‌ویژه علوم انسانی و مباحث سیاسی و حقوقی و نیز زبان انگلیسی.
بوده است.
بنیانگذاران مدرسه حقانی عبارت بودند از:
سیدمحمد حسینی‌بهشتی ،
علی قدوسی ،
عبدالرحیم ربّانی‌شیرازی ،
مهدی حائری‌تهرانی ،
سیدمرتضی جزایری و حسین حقانی (فرزند علی حقانی).
مدرسه، به نام سازنده آن، به «مدرسه حقانی» معروف شد، اما نام رسمی آن طبق
وقف‌نامه ، «مدرسه منتظریه»
و به گفته بهشتی
«منتظریة الشمس» بود.
فعالیت مدرسه در ۱۳۳۹ش آغاز شد و در ۱۳۴۱ش برنامه رسمی آن تدوین گردید.
آیت‌اللّه میلانی از همان ابتدا از مدرسه حمایت مالی و معنوی کرد که تا ۱۳۵۷ش ادامه داشت.
نخستین هیئت مدیره مدرسه عبارت بودند از:
سیدمحمد حسینی‌بهشتی،
علی مشکینی ، مهدی حائری‌تهرانی و حسین حقانی
مدیریت مدرسه را ابتدا
محمد مجتهد شبستری و پس از دو
سال محمدعلی شیخ‌زاده عهده‌دار بودند و از ۱۳۴۷ تا ۱۳۵۷ش علی
قدوسی (شهادت ۱۳۶۰ش) این سمت را به‌عهده داشت
محمدتقی مصباح یزدی در اداره و برنامه‌ریزی مدرسه با بهشتی و
قدوسی همکاری می‌کرد.
هدف از تأسیس مدرسه را تربیت انسانهایی معرفی کرده بود که «محققانه و نه مقلدانه» انسان و جهان را بشناسند و طلبه «آگاه شده آگاه‌کننده» باشند.
طبق اساسنامه‌ای که بهشتی تنظیم کرده بود، مدت تحصیل در مدرسه هجده سال در چهار دوره بود که بدین‌ترتیب طی می‌شد: سه سال [[|مقدمات]] (
صرف و
نحو و
منطق و
بیان تا
لمعه )، پنج سال مرتبه سطح (تعلیم متون درسی
شرح لمعه و
فرائدالاصول ،
مکاسب ،
کفایه )، شش تا هشت سال
درس خارج تا سطح عالی، و دوره تخصصی دو سالهای که شامل علوم گوناگون حوزوی مانند
فقه ،
فلسفه ،
منطق و
کلام می‌شد.
مدرسه حقانی از نظر شیوه گزینش طلبه نیز با مدارس حوزه علمیه قم تفاوت داشت. افزون بر
امتحان ورودی و آزمون هوش، مصاحبه حضوری نیز صورت می‌گرفت. پذیرش طلبه به‌صورت مشروط انجام می‌شد، اگر فرد داوطلب تحصیل پس از سه ماه حائز شرایط لازم برای طلبگی نمی‌شد، حق ادامه تحصیل در مدرسه حقانی را نداشت.
بین مدرسه حقانی و دانشگاهها کمابیش ارتباط وجود داشت؛ برخی استادان دانشگاه در مدرسه حقانی درسهای جدید علوم انسانی را تدریس می‌کردند و عده‌ای از طلاب مدرسه نیز هم‌زمان در دانشگاه تحصیل می‌کردند
و حتی پیش از پیروزی
انقلاب اسلامی (۱۳۵۷ش) مدرسه حقانی حدود صد دانشجوی دانشگاه را برای آموزش به صورت نیمه‌وقت پذیرفت.
اصلاح نظام آموزشی حوزه با برنامه مدون و منظم، با تأسیس مدرسه حقانی آغاز شد و شکل عملی به خود گرفت. پایه‌گذاران این مدرسه نظام آموزشی سنّتی حوزه را با نظام جدید تلفیق کردند و سبک جدیدی در نظام آموزشی حوزه بنیان نهادند. آنان ابزار‌ها و روشهای جدیدی در نوسازی نظام آموزشی حوزه، از جمله امتحان ورودی، مصاحبه، مراقبت از حضور به موقع
استاد و طلبه، برنامه کلاسی، دفتر حضور و غیاب محصّلان و استادان، استفاده از میز و نیمکت و تخته‌سیاه، برنامه امتحانی، زنگ و
دفتر نمره به کار گرفتند.
از نوگراییهای دیگر مدرسه حقانی، که تا آن زمان در نظام آموزشی حوزه سابقه نداشت، استفاده از
روزنامه ،
رادیو ،
ضبط‌صوت و رفتن به
اردوهای دسته‌جمعی بود.
توجه به علوم اسلامی که غالباً در حوزه‌ها به صورت رسمی تدریس نمی‌شد (چون علم تفسیر،
علم درایه ، و
علم رجال )، تجدیدنظر در درس‌ها و کتابهای حوزه و تدریس علوم نوین، این مدرسه را از دیگر مدارس حوزه علمیه قم متمایز ساخت. برخی از کتابهای درسی حوزه، نظیر جامع‌المقدمات، که حاوی چندین کتاب صرفی و نحوی با سبکی دشوار و قدیمی است، حذف گردید و به‌جای آن کتابی با عنوان
صرف ساده ، تألیف سیدمحمدرضا طباطبایی، از نخستین شاگردان مدرسه حقانی، تدریس شد و
مبادی‌العربی ه شِرتونی جانشین
شرح سیوطی بر
الفیه ابن‌مالک (النهجة المرضیة) گردید. در زمینه فقه و اصول دو کتاب بسیار مهم و اساسی
رسائل (فرائدالاصول) و
مکاسب هر دو از
شیخ‌مرتضی انصاری (متوفی ۱۲۸۱) را علی مشکینی تلخیص و تحریر کرد. کتاب لُمعه شرح آن نیز پس از حذف مباحثی که در زمان حاضر موضوعیت نداشت دوباره تحریر گردید.
برخی کتابهای درسی چون کتاب
اصول الفقه شیخ‌محمدرضا مظفرّ (متوفی ۱۳۴۲ش) برای نخستین بار، و به جای
قوانین‌الاصول میرزای قمی ، تدریس شد و سپس تدریس آن در تمام مدارس حوزه رایج گردید.
از طرف دیگر، به‌جای برخی مباحث بسیار تخصصی که به‌ویژه در علم اصول فقه مطرح می‌شود با نظارت و مراقبت
سیدمحمد بهشتی و همکارانش علوم طبیعی، دین‌شناسی و تاریخ ادیان، اقتصاد، جامعه‌شناسی، فلسفه غرب، ادبیات فارسی و زبان انگلیسی در برنامه درسی مدرسه گنجانده شد.
این علوم مقدمه‌ای برای تعمق بیش‌تر در «کتاب و
سنّت » است و از طریق نقادی ملل و نحل غیراسلامی و شناخت جریانهای فکری دیگر می‌توان به یک شیوه دین‌شناسی اصیل دست یافت. بهشتی برای زبان انگلیسی اهمیت خاصی قائل بود و برای این درس شهریه ویژه‌ای تعیین کرده بود. همچنین به زبان و ادبیات فارسی نیز توجه خاص می‌شد
برخی از استادان غیرحوزوی و غیرروحانی مدرسه در دهه ۱۳۵۰ش عبارت بودند از: حسین نمازی و حسن توانایان فرد، استادان علم اقتصاد؛ خالقی، استاد جامعه‌شناسی و روان‌شناسی؛
علی شریعتمداری ، استاد علوم تربیتی.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی مدرسه حقانی مدتی تعطیل شد. یکی از دلایل تعطیل مدرسه، وظایف شاگردان آن در سازماندهی و اداره امور نظام نوپای جمهوری اسلامی بود. آیت‌اللّه علی
قدوسی،
مدیر مدرسه،
دادستان کل انقلاب گردید و در
شهریور ۱۳۶۰ در
دفتر کار خود به
شهادت رسید. با شروع فعالیت مدرسه،
محمدرضا طباطبایی مدیریت آن را برعهده گرفت. اما برخی تفاوت دیدگاه‌ها در شیوه مدیریت، سبب بروز اختلاف بین مدیر و متولی مدرسه شد؛ ازاین‌رو، مسئولان جدید، مدرسه را به ساختمان دیگری منتقل کردند و نام جدید شهیدین (شهید بهشتی و
شهید قدوسی ) را بر آن نهادند.
اندکی بعد، مدرسه حقانی با تولیت حسین حقانی فعالیت خود را بار دیگر آغاز کرد.
(۱) علاوه بر اسناد مذکور در متن، موجود در آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
(۲) محمد بهشتی، «آینده‌نگری در حوزه‌ها»، نامه شهیدین، سال ۱، پیش شماره ۱ (تیر ۱۳۷۵).
(۳) محمد بهشتی، «زندگی شهید بهشتی از زبان خودش»، کیهان (ویژه‌نامه)، ش ۱۱۶۱۴، ۸ تیر ۱۳۶۱.
(۴) محمد بهشتی، «زندگینامه آیت‌اللّه شهید دکتر بهشتی»، (مصاحبه)، در بازشناسی یک اندیشه: یادنامه بیستمین سالگرد شهادت آیت‌اللّه دکتر بهشتی، تهران: بقعه، ۱۳۸۰ش.
(۵) احمد جنتی، «مصاحبه با آیت‌اللّه جنتی به مناسبت شهادت آیت‌اللّه
قدوسی»، کیهان (ویژه‌نامه)، ۱۳ شهریور ۱۳۶۲.
(۶) علی جنتی، خاطرات علی جنتی، تدوین سعید فخرزاده، تهران ۱۳۸۱ش.
(۷) حسین حقانی، «پایگاههای جهاد و اجتهاد: مدرسه حقانی» (مصاحبه)، حوزه، سال ۹، ش ۴ (مهر و آبان ۱۳۷۱).
(۸) علی دوّانی، مفاخر اسلام، ج۱۲، تهران ۱۳۷۹ش.
(۹) محمدباقر سلطانی طباطبائی، «مصاحبه با آیةاللّه سید محمدباقر سلطانی طباطبائی»، حوزه، سال ۸، ش ۱ و ۲ (فروردین ـ تیر ۱۳۷۰).
(۱۰) بهمن شعبان‌زاده، تاریخ شفاهی مدرسه‌ی حقانی، تهران ۱۳۸۴ش.
(۱۱) عبدالکریم موسوی اردبیلی، «حوزه‌های علمیه پس از انقلاب»، حوزه، ش ۵ (تیر ۱۳۶۳).
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «مدرسه حقانی»، شماره۶۳۲۸.
