مدرسه جده
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جَدّه، مدرسه، نام دو
مدرسه طلبه‌نشین در
اصفهان می‌باشد.
مدرسه جدّه بزرگ و مدرسه جدّه
کوچک، در محدوده بازار
اصفهان و نزدیک به یکدیگر ساخته شده‌اند.
بنا بر بعضی منابع،
مدرسه کوچک‌تر به دستور
جدّه بزرگ
شاه عباس دوم (حک: ۱۰۵۲ـ۱۰۷۷) و مدرسه بزرگ‌تر به امر جدّه
کوچک شاه بنا شده، ولی امروزه اطلاق بزرگ و
کوچک به این مدارس، برحسب وسعت آن‌هاست، یعنی مدرسه بزرگ‌تر را جدّه بزرگ و مدرسه
کوچک‌تر را جدّه
کوچک می‌نامند.
برخی بانی هر دو مدرسه را دلارام خانم، یکی از جدّه‌های شاه عباس دوم، دانسته
و از این رو، نام این مدارس را برگرفته از وسعت آن‌ها دانسته‌اند.
مدرسه جدّه بزرگ از مدرسه جدّه
کوچک معروف‌تر است و تعبیر مدرسه جدّه در افواه، معمولاً ناظر به مدرسه جدّه بزرگ است.
در یکی از بازارچه‌های بازار بزرگ
اصفهان به نام «قهوه کاشی‌ها» قرار دارد.
این محل در چهار وقفنامه از چهار مدرسه اصفهان در
دوره صفوی ،
جنبِ خان مشهور به انارفروشان معرفی شده است.
مسیر اصلی بازار، در زمان بنیان مدرسه، از قهوه کاشی‌ها به سرای ساروتَقی (در محل: ساروتْقی) می‌رفت و از بازارچه مشیرْ انصاری و فضای میان هارونیه و مسجد علی علیه‌السلام و «درب حمامْ کُرسی» و بازار گندم‌فروشان می‌گذشت و به بازار قاز منتهی می‌شد و جدّه
کوچک نیز، همچون اغلب مدارس و
کاروانسراها ، در این مسیر بود.
بنا بر کتیبه مرمرینی که بر دیوار یکی از غرفه‌های حیاط شمالی مدرسه نصب شده، این عمارت به امر دلارام خانم (جدّه شاه عباس دوم) و به سعی ولی آقا ساخته شده و بنای آن در رجب ۱۰۵۷ پایان یافته است.
بر اساس کتیبه سردرِ مدرسه، جدّه
کوچک وقفِ طلاب
اثناعشری شده و ثواب وقف به روح صفی میرزا (مقتول ۱۰۲۴)، فرزند ارشد و ولیعهد
شاه عباس اول ، هدیه شده است.
ظاهراً دلارام خانم، مادر صفی میرزا و همسر شاه عباس اول بوده و به همین سبب، او را جدّه بزرگ شاه عباس دوم خوانده‌اند.
در پشت
وقفنامه مدرسه، فهرستی از کتاب‌های وقفی آمده که به چهار دسته تقسیم شده‌اند و
ثوابِ وقفِ هر دسته، به ترتیب، به شاه عباس ماضی، دلارام خانم، صفی میرزا و شاه صفی اختصاص یافته است.
مدرسه جدّه
کوچک در دو طبقه بنا شده و مساحت آن حدود هفتصدمتر مربع است.
درِ ورودی مدرسه، داخل بازار و در ضلع جنوبی عمارت واقع شده و کتیبه سردر آن به
خط ثلث محمدرضا امامی ، خوشنویس نامور دوره صفوی، بر زمینه کاشیِ معرق لاجوردی است.
نمای آجری اطراف عمارت نیز با کاشی‌کاری تزئین شده است.
این مدرسه دارای حیاط جنوبی و حیاط شمالی است.
دور تا دور حیاط جنوبی را حجره‌هایی در دو طبقه احاطه کرده است.
امروزه این مدرسه ۳۷ حجره طلبه‌نشین (۱۵ حجره در طبقه پایین و ۲۲ حجره در طبقه فوقانی) دارد؛ ولی میر سیدعلی جناب اصفهانی
در ۱۳۰۲ ش، شمار حجره‌ها را ۳۸ باب ذکر کرده، که احتمالاً اختلاف شمارش مربوط به حجره‌ای است که بعدها آشپزخانه شده است.
حیاط شمالی مدرسه، که از حیث ارتفاع بالاتر از حیاط جنوبی است، مشتمل است بر یک
مسجد و چند غرفه ایوانی شکل.
بنا بر سنگ‌نوشته نصب شده در حیاط شمالی، ساختمان این مدرسه آخرین بار در ۱۳۸۰ ش مرمت شده است.
جدّه شاه، مدرسه جدّه
کوچک را بر «علمای علوم یقینیه و عملیّه»
شیعه وقف کرده
و موقوفات بسیاری به آن اختصاص داده است، از جمله قسمتی از قریه قُهاب اصفهان و یک حمام و هجده دکان.
یک‌دهم از منافع این موقوفات، حق‌التولیة متولی و مابقی با نظر وی به وظیفه و مقرری مدرّس، طلبه،
مؤذن و خادم اختصاص یافته است.
مدرسه جدّه
کوچک از ابتدای تأسیس طلبه‌نشین و خوابگاهی بود و به ندرت در آن تدریس می‌شد، اما فهرست بیش از هفتاد کتابِ وقفی مدرسه، که عمدتاً در
فقه ،
اصول ،
تفسیر ،
کلام شیعی و
عرفان است، نشانه‌ای از اهداف علمی مدرسه در بدو تأسیس آن است.
از مشهورترین مدرّسان و ساکنان این مدرسه
حکیم و
عارف مشهور
آخوند ملامحمد کاشی (متوفی ۱۳۳۳)، و
سیدحسن مدرّس (متوفی ۱۳۱۶ ش)
عالم و سیاستمدار نامدار بوده‌اند.
سیدحسن مدرّس مدتی در این مدرسه فقه و اصول تدریس می‌کرد
و در همین مدرسه به جان او سوء‌قصدی نافرجام شد؛ آثار چهار گلوله بر دیوار فوقانیِ سمتِ جنوب مدرسه ، نزدیک به حجره وی، باقی است.
به گزارش جناب اصفهانی
شمار طلاب ساکن در مدرسه در ۱۳۰۲ش، ۲۵ تن بوده است.
در حال حاضر (۱۳۸۴ش) سی طلبه از طلاب حوزه علمیه اصفهان در این مدرسه ساکن‌اند.
در مسیر اصلی بازار بزرگ اصفهان، نزدیک به
میدان نقش جهان ، در ۱۰۵۸ ساخته شد.
بنا بر آنچه در وقفنامه مدرسه آمده، دستور بنای آن را جدّه دیگر شاه عباس دوم، حورنیاز خانم (یا حورینام خانم/ حوریناز خانم) صادر کرده است.
در نیمه دوم
قرن یازدهم/ هفدهم، شاردن، سیاح فرانسوی، ضمن توصیف بازار اصفهان، از این مدرسه نام برده و دستور بنای آن را، به اشتباه، به یکی از زنان شاه صفی نسبت داده است، حال آنکه حورنیاز خانم، که به جدّه
کوچک شاه معروف بود، احتمالاً همسرِ گرجیِ صفی میرزا و مادر شاه صفی بوده است.
مدرسه جدّه بزرگ، همانند مدرسه جدّه
کوچک، در دو طبقه بنا شده است.
جناب اصفهانی
وسعت مدرسه را ۲۵۰، ۳ مترمربع (۵۰ • ۶۵ مترمربع) و جابری انصاری
آن را سه جریب شاه، یعنی ۱۲۰، ۳ مترمربع، ذکر کرده است.
درِ ورودیِ مدرسه در بازار و در ضلع غربی مدرسه واقع است و کتیبه سردر آن کاشی معرق به خط ثلث محمدرضا امامی، به رنگ سفید بر زمینه لاجوردی، است.
حیاط وسیع مرکزی مدرسه بر روی یکی از نهرهای منشعب از
زاینده رود به نام «مادی فِدین»، معروف به «فِدا» یا «فِدَن»، بنا شده است.
این نهر، که از میانه حیاط مدرسه از مغرب به مشرق می‌گذرد، تا چند سال پیش آشکار بود و بر زیبایی مدرسه می‌افزود ولی اخیراً روی آن را پوشانده‌اند.
دور تا دور حیاط مرکزی را ۶۷ حجره در دو طبقه فرا گرفته است، یعنی ۳۳ حجره در طبقه پایین، هفده حجره در سمت شمال و هفده حجره در سمت جنوب در طبقه بالا.
هم‌اکنون این حجره‌ها، به جز حجره‌هایی که آشپزخانه یا کتابخانه یا دفتر و نظایر آن شده، طلبه‌نشین‌اند.
این مدرسه دو مَدْرَس و یک مسجد نیز دارد.
یک مَدرَس در میانه ضلع جنوبی، دیگری در میانه ضلع شمالی مدرسه، و مسجد در وسط ضلع شرقی مدرسه، قرار گرفته است.
از زیبایی‌های معماری این مدرسه، قرار‌گرفتن چهار گوشواره در چهار گوشه حیاط است که هر یک چهار حجره دارند.
بر اساس لوح کاشی سردر مسجد، تعمیرات اصلی مدرسه در ۱۳۳۴ انجام یافته است.
در سال‌های اخیر نیز در زمینی که به قسمت شرقی مدرسه الحاق کرده‌اند، ساختمانی بنا شده که مشتمل بر یک مدرسه و چند کلاس است و هیچ تناسبی با معماری دوره صفوی ندارد.
بر اساس وقفنامه مدرسه ــ که در ۱۰۶۷ نگارش یافته و در حاشیه آن، متنِ گواهی و مُهر شاه عباس دوم و نیز متن اقرار و مهر حورنیاز خانم پیداست ــ این مدرسه برای «کافّه طلاب علوم
دینیه که به صفت
ایمان موصوف باشند» وقف شده است.
همچنین موقوفاتی از املاک و دکان‌ها و قریه‌ها برای آن قرار داده شده تا عوایدش، با نظر متولی وقت، برای عمران و تعمیرات مدرسه، و مازاد آن، برای طلاب ساکن در مدرسه و مدرّسان و خدمه صرف شود.
این مدرسه اکنون (۱۳۸۴ ش) یکی از مدارس معمور و مهم حوزه علمیه اصفهان است و پنجاه طلبه در آن ساکن‌اند.
جناب اصفهانی
نیز شمار ساکنان مدرسه را در ۱۳۰۲ ش پنجاه تن ذکر کرده است.
اگرچه حضور عالمان نامور حوزه اصفهان در مدرسه جدّه بزرگ می‌تواند حاکی از گستردگی و تنوع موضوعات آموزشی این مرکز در دوره‌های مختلف باشد، اما تاریخچه آموزشی آن به درستی مشخص نیست.
آقاحسین خوانساری ، ملقب به محقق خوانساری (متوفی ۱۰۹۸)، از نامورترین عالمان
علوم عقلی و
نقلی در سده یازدهم، از مدرّسان این مدرسه بود و تولیت آن‌جا را نیز برعهده داشت.
همائی
نیز تولیت هر دو مدرسه جدّه را نسل به نسل، از آنِ خاندان خوانساری دانسته است.
اما در وقفنامه مدرسه ، که در زمان آقاحسین خوانساری تنظیم شده ،تولیت شرعی به مؤسس مدرسه و پس از مرگ او، به شاه وقت واگذار شده است،
بدین ترتیب، شاید منظور نصرآبادی و دیگران آن است که تولیت و سرپرستیِ علمیِ مدرسه با آقاحسین خوانساری و خاندان او بوده است.
آقاجمال خوانساری (متوفی ۱۱۲۵)، فرزند آقاحسین خوانساری، نیز از مدرّسان مشهور این مدرسه بوده که ظاهراً اغلب به نیابت از پدرش تدریس می‌کرده و خود آقاحسین در منزل به افادت مشغول بوده است.
همچنین میر محمدصادق خاتون آبادی (متوفی ۱۳۴۸)، میر سیدمحمد نجف آبادی (متوفی ۱۳۵۸) و شیخ محمد حسن عالم نجف‌آبادی (متوفی ۱۳۸۴)، هر سه از علما و مفاخر معاصر حوزه اصفهان، از مدرّسان این مدرسه بوده‌اند.
میرزاکاظم واله (متوفی ۱۲۲۹)، عارف و
شاعر و خوشنویس، و آخوند کاشی نیز مدتی در این مدرسه سکونت داشته‌اند.
آقامسیح تویسرکانی (مدیر
روزنامه ناقور) و سید اشرف‌الدین گیلانی (مدیر روزنامه نسیم شمال) نیز هر یک چندی در این مدرسه اقامت داشته‌اند.
تویسرکانی نشانی مراسلات روزنامه خویش را مدرسه جدّه بزرگ قرار داده بود.
در سال‌های اخیر، برنامه‌های آموزشی گسترده‌ای، اعم از دروس مقدمات و سطح، در این مدرسه برقرار گشته است و حدود ۱۳۵ تن از طلاب حوزه علمیه از این دروس استفاده می‌کنند.
برخی دروس سطوح بالاتر نیز، به صورت آزاد، در آن‌جا تدریس می‌شود.
(۱) مشاهدات مؤلف.
(۲) مجتبی ایمانیه، «تحصیل و تدریس آقاحسین خوانساری در مدارس عصر صفوی»، کیهان اندیشه، ش ۸۲ (بهمن و اسفند ۱۳۷۷).
(۳) محمدحسن جابری انصاری، تاریخ اصفهان و ری و همه جهان، (اصفهان) ۱۳۲۱ ش.
(۴) علی جناب اصفهانی، الاصفهان، به کوشش محمدرضا ریاضی، تهران ۱۳۷۶ ش.
(۵) چهار وقفنامه از چهار مدرسه اصفهان در دوره صفوی، چاپ نزهت احمدی، در میراث اسلامی ایران، دفتر ۳، به کوشش رسول جعفریان، قم: کتابخانه آیة اللّه العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۷۵ ش.
(۶) ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی، آثار ملی اصفهان، تهران ۱۳۵۲ ش.
(۷) عبدالحسین سپنتا، تاریخچه اوقاف اصفهان، اصفهان ۱۳۴۶ ش.
(۸) حسین سلطان زاده، تاریخ مدارس ایران: از عهد باستان تا تأسیس دارالفنون، تهران ۱۳۶۴ ش.
(۹) محمد محمودیان، زاینده رود اصفهان، اصفهان ۱۳۴۸ ش.
(۱۰) حجت موحد ابطحی، ریشه‌ها و جلوه های تشیع و حوزه علمیه اصفهان در طول تاریخ، اصفهان ۱۴۱۸.
(۱۱) مصلح الدین مهدوی، تذکرة القبور، یا، دانشمندان و بزرگان اصفهان، اصفهان ۱۳۴۸ ش.
(۱۲) محمدطاهر نصرآبادی، تذکره نصرآبادی، چاپ وحید دستگردی، تهران ۱۳۶۱ ش.
(۱۳) جلال الدین همائی، تاریخ اصفهان: مجلد ابنیه و عمارات، فصل تکایا و مقابر، به کوشش ماهدخت بانوهمایی، تهران ۱۳۸۱ ش.
(۱۴) لطف اللّه هنرفر، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، اصفهان ۱۳۴۴ ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «مدرسه جده»، شماره۴۵۲۴.
