مدرسه جاولیه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مدرسه جاولیه، از مدارس دوره ممالیک بحری (۶۴۸ـ ۷۹۲) در شهر
قدس است.
این مدرسه که در زاویة شمال غربی حرم قدس قرار دارد، منسوب به عَلَم الدین سنجربن عبداللّه جاولی (متوفی ۷۴۵)، نایب شهر قدس، است و از شمال به خیابان السریاالقدیم/ سرای القدیم (امروزه: طریق آلام)، و از مغرب به باب الغوانمة محدود است و در گوشة جنوب غربی آن نیز منارة الغوانمة قرار دارد.
اهمیت محلی که مدرسه در آن ساخته شده است به پیش از
اسلام بر می‌گردد. برج آنتونیا که در ۳۷ ق م به دستور هرودس کبیر (از سلسلة هرودس، سلسله ای که در زمان
حضرت عیسی علیه‌السلام در
فلسطین حکومت می‌کرد) ساخته شد، در اینجا قرار داشته و بقایایی از آن وجود دارد. این برج در حدود سال ۷۰ میلادی از بین رفته است و درباره تاریخ ساخت و محدوده آن، اختلاف نظر وجود دارد.
مجیرالدین حنبلی، که اطلاعات ارزشمندی درباره شهر قدس آورده، بدون اشاره به تاریخ ساخت مدرسه، علم الدین را
واقف مدرسه دانسته است.
با وجود اختلاف نظر در سال ساخت مدرسه، به احتمال زیاد این بنا بین ۷۱۲ تا ۷۲۰ ساخته شده است، یعنی در زمان
حکومت ملک ناصرمحمدبن قلاوون (۷۰۹ـ۷۴۱) که علم الدین، ناظرِ حرمین شریفین و نایبِ شهرهای
قدس و خلیل بود.
علم الدین علاوه بر اشتغال به امور سیاسی و حکومتی، شرحی بر
مسند شافعی نوشته و
علم حدیث می‌دانسته است. در منابع به اهتمام او در ساخت بناهای عام المنفعه، از جمله
مدرسه و بیمارستان و
حمام، اشاره شده است.
در این مدرسه، که تا اوایل قرن نهم فعال بوده،
فقه شافعی و
حدیث تدریس می‌شد اما درباره مدرّسان آن آگاهی دقیقی در دست نیست.
جاولیه تا حدود ۸۳۰، که امیر شاهین شجاعی ملقب به ذباح (نایب قدس) آنجا را به دارالنیابه (محل استقرار نایب قدس) تبدیل کرد، نقش فرهنگی شایان توجهی در شهر قدس داشت.
کتیبه‌ای نیز در مدرسه موجود است که نشان می‌دهد امیر شاهین شجاعی مدرسه را بازسازی کرده است.
در ۸۹۲ امیرخضربک، نایب قدس، تالار جدیدی در شمال ایوان قبلی ساخت.
جاولیه در دوره عثمانی به کاخ
زمستانی و دارالحکومه بدل شد. پس از آن‌که بریتانیا
فلسطین را اشغال کرد، مجلس اعلای اسلامی، دانشکده
روضة المعارف الوطنیه را در این مدرسه بنیان نهاد. در ۱۳۱۵ـ ۱۳۱۸ ش/ ۱۹۳۶ـ۱۹۳۹ طی
انقلاب فلسطین، انگلستان از این محل به عنوان سربازخانه استفاده کرد. در ۱۳۲۷ ش/ ۱۹۴۸ نیز مدرسه، مقرّ نیروهای جهادی علیه صهیونیستها بود. بعدها در این محل مدرسه پسرانة العمریه دایر گردید.
این مدرسه در دو طبقه با نقشة تقریباً مستطیل شکل با ابعادی در حدود صد در چهل متر از
سنگ ساخته شده است. ورودی بنا در ضلع شمالی قرار دارد و با چند پلکان ابتدا به یک هشتی و سپس به صحن راه می‌یابد.
بخش اصلی مدرسه نیز شامل یک صحن رو باز، اتاق‌هایی گرداگرد آن و ایوانی در بخش جنوبی است.
در دو طرف ایوانِ
قبله، دو اتاق، و مقابل آن‌ها سکوی بزرگ پلکانی قرار دارد که قسمتی از صحن را در بر گرفته است. این سکو دو سطح دارد: سطح اول با هشت پله و سطح بالایی با پنج پله قابل دسترسی است. طاق گهواره ای ایوان از دو پله بالاتر از سکوی مقابل آن ساخته شده است. دهانة طاق ایوان ۱۱ر۶ متر و بیشترین ارتفاع آن ۱۸ر۷ متر است. این ایوان از بقیه قسمت‌های صحن بالاتر قرار گرفته است.
در دیوار پشتی ایوان، سه پنجره مشبک مشرف بر حرم تعبیه شده که پنجرة وسطی بزرگ‌تر از بقیه است. دو لوح مرمرین، یکی در بالای قوس ایوان و دیگری در سمت راست آن قرار دارد که نوشته آن ناخوانا است و به نظر می‌رسد نوعی نشان خانوادگی باشد. احتمالاً لوحی دیگر نیز در سمت چپ ایوان قرار داشته است که اکنون اثری از آن نیست.
سقف دو اتاق طرفین ایوان دارای طاق متقاطع است.
ورودی هر یک، از طرف صحن و رو به شمال است که با دری به ایوان راه می‌یابند. در این قسمت محرابی وجود ندارد. فقط بنای ایوان و دو اتاق جانبی، متعلق به دوره ممالیک است. در مشرق ایوان و اتاق‌های اطراف آن بناهای جدیدی ساخته شده که متعلق به مدرسه ابتدایی است که در ۱۳۰۲ـ۱۳۵۳ ش/ ۱۹۲۳ـ ۱۹۲۴ تأسیس گردیده است. در مغرب ایوان یک ردیف اتاق، متعلق به پیش از دوره ممالیک، وجود دارد. اتاقی که پس از اتاق مجاور ایوان قرار دارد،
نمازخانه بوده که نایتس تمپلور در
قرن ششم میلادی ساخته است. این محل دارای یک هشتی گنبددار هم بوده که در دهة ۱۳۰۰ ش /۱۹۲۰ از بین رفته و فقط با عکس‌هایی که پیش از آن بر داشته شده، قابل شناسایی است.
در قرن ششم آن هشتی، مدفن شیخ دُرباس الکُردی هَکاری، یکی از فرماندهان
صلاح الدین ایوبی، گردید. امروزه مزار او دارای سنگ یادبود کوچکی است.
در طبقة دوم مدرسه، که راه ورود آن در بخش میانی بناست، تعدادی اتاق ساخته شده که احتمالاً قدمت آن‌ها به قرن نهم می‌رسد. برخی از این اتاق‌ها مشرف به حرم و بقیه مشرف به صحن هستند.
بقیة بناهای اطراف صحن مدرسه، در دوره عثمانی و سلطه بریتانیا ساخته شده است.
در ۱۲۱۴، زمانی که
قدس تحت
حکومت ابراهیم پاشا بود، جاولیه تجدید بنا شد.
در ۱۳۰۲ـ ۱۳۵۳ ش /۱۹۲۳ـ۱۹۷۴ آخرین تغییرات صورت گرفت یعنی بعضی قسمت‌ها تخریب و بخش‌های جدیدی ساخته شد از جمله یک سربازخانه و مدرسة ابتدایی.
(۱) ابن حجر عسقلانی ، الدرر الکامنة فی اعیان المائة الثامنة ، چاپ محمد سیدجادالحق ، قاهره ۱۳۸۵/۱۹۶۶؛
(۲) مجیرالدین عبدالرحمان بن محمد حنبلی ، الانس الجلیل بتاریخ القدس و الخلیل ، نجف ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸؛
(۳) عبدالجلیل حسن عبدالمهدی ، المدارس فی بیت المقدس فی العصرین الایوبی و المملوکی ، عمان ۱۴۰۱/۱۹۸۱؛
(۴) کامل جمیل عسلی ، معاهد العلم فی بیت المقدس ، عمان ۱۹۸۱؛
(۵) کنوز القدس ، تألیف رائف یوسف نجم و دیگران ، ( بی جا ) : موسسة آل البیت ، ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۶) شاکر مصطفی ، «فلسطین ما بین العهدین الفاطمی و الایوبی »، در الموسوعة الفلسطینیة ، قسم ۲، ج ۲، بیروت : هیئة الموسوعة الفلسطینیه ، ۱۹۹۰؛
(۷) احمدبن علی مقریزی ، کتاب الخطط المقریزیة ، ج ۴، مصر ۱۳۲۶؛
(۸) Michael Hamilton Burgoyne, Mamluk Jerusalem: an architectural study , with additional historical research by D. S. Richards, (London) ۱۹۸۷.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «مدرسه جاولیه»، شماره۴۴۳۱.
