محکم و متشابه (علوم قرآنی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
از تقسیمات دلالت
الفاظ قرآن ، به اعتبار داشتن معنای صریح و بدون احتمالات مختلف یا عدم آن است.
مبحث محکم و متشابه، یکی از مباحث اساسی و کلیدی در
علوم قرآن است که آگاهی به آن برای برداشت و استنباط درست از
مفاهیم قرآن ، ضرورت دارد.
طرح موضوع محکم و متشابه در عالم
اسلام و میان مسلمانان، ریشه در خود قرآن دارد. خداوند متعال می‌فرماید: (هو الذی انزل علیک الکتاب منه آیات محکمات هن‌ام الکتاب واخر متشابهات فاما الذین فی قلوبهم زیغ فیتبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنة وابتغاء تاویله وما یعلم تاویله الا الله والراسخون فی العلم یقولون آمنا به کل من عند ربنا وما یذکر الا اولوا الالباب)؛ «اوست کسی که این کتاب -قرآن- را بر تو فرو فرستاد پاره‌ای از آن آیات محکم -صریح و روشن- است آنها اساس کتابند و -پاره‌ای- دیگر متشابهاتند -که تاویل پذیرند- اما کسانی که در دلهایشان انحراف است برای فتنه جویی و طلب تاویل آن -به دلخواه خود- از متشابه آن پیروی می‌کنند با آنکه تاویلش را جز خدا و ریشه داران در دانش کسی نمی‌داند -آنان که- می‌گویند ما بدان ایمان آوردیم همه -چه محکم و چه متشابه- از جانب پروردگار ماست و جز خردمندان کسی متذکر نمی‌شود».
همچنین گذشت زمان پرسش‌های فراوانی را در این باره پدید آورده است. تحقیقات دانشمندان، اسلام شناسان و قرآن پژوهان نیز باعث شده است که موضوع محکم و متشابه گسترش یابد و صدها رساله و اثر کوچک و بزرگ تدوین و در پرتو این تتبعات، مفاهیم ارزشمند و قابل توجهی به مجموعه معارف و فرهنگ اسلامی افزوده شود.
برخی از مباحث در باب محکم و متشابه به این شرح است: معنای لغوی و اصطلاحی محکم و متشابه، اقسام متشابهات، فرق میان محکم ومتشابهات، امکان یا عدم امکان علم به متشابهات، وظیفه ما در قبال آیات محکم و متشابه، حکمت وجودی آیات متشابه در قرآن، مزیت یا عدم مزیت آیات محکم بر متشابه و تعیین مصادیق آیات متشابه.
معروفترین کتاب از آثار قدما در زمینه تشریح متشابهات، متشابه القرآن اثر
قاضی عبدالجبار همدانی (م ۴۱۵ ق) متکلم بزرگ معتزلی است. بعضی از آثار قدیمی شیعه عبارتند از:حقائق التاویل اثر
شریف رضی (م ۴۰۶ ق) جامع نهج البلاغة که فقط مجلد پنجم آن محفوظ مانده و به طبع رسیده است؛ تفسیر نعمانی که منسوب به
شریف مرتضی (م ۴۳۶ ق) هم هست، هم جداگانه به نام المحکم و المتشابه و هم تماما در مجلد ۹۳ بحار الانوار به طبع رسیده است؛ متشابه القرآن و مختلفه تالیف
ابن شهرآشوب مازندرانی (م ۵۸۸ ق). در عصر جدید دو اثر از آثار قرآن پژوهان شیعه در این زمینه عبارت است از اضواء علی متشابهات القرآن تالیف
شیخ خلیل یاسین ؛ و دیگر مجلد سوم از کتاب التمهید فی علوم القرآن تالیف
محمد هادی معرفت .
درباره سیر نگارش در زمینه محکم و متشابه در گذشته و حال رجوع کنید به پاروقی کتاب
البرهان فی علوم القرآن ، نوع ۴۶ (فی اسالیب القرآن و فنونه البلیغة)، تحقیق دکتر یوسف عبدالرحمان مرعشلی، جمال حمدی ذهبی و ابراهیم عبدالله کردی.
محکم ،
متشابه .
فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، برگرفته از مقاله «محکم و متشابه».
