محمود بن محمد حسنی‌واعظ
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حسنی واعظ، ابوالمکارم محمود بن محمد قوام‌الدین،
مفسر و متکلم شیعی در نیمه دوم
قرن هفتم بود.
از زندگی وی آگاهی چندانی در دست نیست، اما به مناسبت معرفی نسخه‌های خطی آثارش، درباره او مطالبی نوشته شده است
وی اهل بیهق
و ساکنِ
فارس بوده است.
در
تفسیر البَلابُل
و القَلاقُل
از ابوالمکارم با عناوین «سید»
و «ملک‌المفسرین» یاد شده است. از
تاریخ وفات وی اطلاعی در دست نیست، فقط می‌دانیم که تا ۶۵۹ـ۶۶۰، که مجموعه‌ای از رسائل کلامی را استنساخ کرده، زنده بوده است
از ابوالمکارم دو کتاب تفسیر به
زبان فارسی باقی‌مانده است: البَلابل
و القَلاقل،
و دقائق التأویل و حقائق التنزیل.
وی البلابل
و القلاقل را به خواهش دوستی آغاز کرده است
و در آن فقط به تفسیر آیاتی که با «قُل» آغاز می‌شوند یا لفظ «قُل» در آن‌ها به کار رفته، به ترتیب از ابتدا تا انتهای
قرآن ، پرداخته است. در موردی نیز به تفسیر آیه‌ای دیگر پرداخته
یا براساس قرائتی، کلماتی را قل خوانده
و تفسیر کرده است.
ابوالمکارم از قریحه شاعری نیز بهره داشته
و در تفسیر البلابل
و القلاقل
برخی اشعار خود را نقل کرده است.
ابوالمکارم در تفسیر آیات به اقوال صحابه
و تابعین نیز توجه داشته
و گاه از مصادر خود نیز یاد کرده است که عبارت‌اند از: حلیة الاولیاء ابونعیم اصفهانی (متوفی ۴۳۰)،
مصابیح الُسنة بَغَوی،
الانوار فی اسرار الائمة الاطهار،
و الاربعین خوارزمی.
وی از آثار دیگری نیز بهره برده، اما فقط به نام مؤلفان اشاره کرده، از آن جمله نقل عبارت‌هایی از احمد بن ابراهیم ثعلبی (متوفی ۴۲۷)
و محمد بن هیصم.
با این‌که این تفسیر روایی است، بحث‌های کلامی نیز در آن دیده می‌شود
و به
شأن نزول آیات،
نکات
نحوی و صرفی و فتواها
و احکام فقهی اهل سنّت نیز پرداخته شده است.
از این تفسیر فقط یک نسخه خطی موجود است که آن را
فرزند مؤلف، ابوالمفاخر قوام‌الدین، در ۹ شوال ۷۲۰ در فاروق اصطخر کتابت کرده است .
البلابل
و القلاقل به
ابوالمکارم ابن‌زهره حلبی (متوفی ۵۸۵) نیز نسبت داده شده
که نادرست است.
اگر چه این تفسیر با عنوان البلابل
و القلاقل به چاپ رسیده، اما مؤلف همه جا با نام بلابل القلاقل از آن یاده کرده است.
دیگر تفسیر فارسی ابوالمکارم،
دقائق التأویل و حقائق التنزیل است که بعد از البلابل
و القلاقل نگاشته شده است.
وی در مقدمه کوتاه خود بر این
تفسیر ، نوشته که کتاب را به خواهش علی بن ابیطالب (بن) صادق تألیف کرده
و همو از ابوالمکارم حسنی خواسته است که تفسیر البلابل
و القلاقل را نیز بنویسد. وی از حسنی خواسته بود در تفسیری به بیان معانی آیاتی بپردازد که با عباراتی نظیر «یا ایها الذین آمنوا»
و «انّ الذین آمنوا» آغاز شده‌اند
و نیز آیاتی که خطاب به
پیامبر اکرم‌اند.
نسخه ناقصی از تفسیر
دقائق
التأویل و حقائق
التنزیل، تا پایان آیه ۶۰ سوره بنی اسرائیل، باقی مانده که مؤلف در آخر آن،
روایت
معراج پیامبر را آورده است. حسنی همچنین سوره یوسف را به‌طور کامل تفسیر کرده است،
و در این تفسیر نیز به شأن
نزول آیات توجه فراوانی کرده
و از بحث‌های کلامی هم غافل نبوده است.
وی در
دقائق التأویل از آثاری چون الحجة فی القراآت ابوعلی حسن بن علی فارسی (متوفی ۳۷۷)،
حلیةالاولیاء ابونعیم اصفهانی (متوفی ۴۳۰)،
و الکشاف زمخشری (متوفی ۵۳۸)
بهره برده
و از مفسران نامداری چون ابومسلم محمد بن بحر اصفهانی (متوفی ۳۲۴)،
واحدی (متوفی ۴۶۸)،
طبری (متوفی ۳۱۰)
و ثعلبی
نیز اقوالی نقل کرده است. مصحح کتاب در مقدمه خود
به تفصیل، ویژگی‌های زبانی
و ادبی این
تفسیر را بررسی کرده است.
ابوالمکارم رساله‌ای کلامی با عنوان هدایةالعوام در مباحث اعتقادی نیز داشته که موجود نیست، فقط می‌دانیم که آن را قبل از
دقائق التأویل نوشته بوده است.
مجموعه‌ای از رسائل کلامی، که برخی از آن‌ها را در سال‌های ۶۵۹ـ۶۶۵ کتابت کرده
و در کتابخانه ملک موجود است.
(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، چاپ علی نقی منزوی
و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۲) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، مصنفات شیعه: ترجمه
و تلخیص‌الذریعة الی تصانیف الشیعه، به اهتمام محمد آصف فکرت، مشهد ۱۳۷۳ش.
(۳) ایرج افشار
و محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه ملی ملک، تهران ۱۳۶۹ش.
(۴) محمود بن محمد حسنی واعظ، تفسیر شریف‌البَلابُل
و القَلاقُل، چاپ محمدحسین صفاخواه، تهران ۱۳۷۶ش.
(۵) محمود بن محمد حسنی واعظ،
دقائق
التأویل و حقائق التنزیل، چاپ جویا جهانبخش، تهران ۱۳۸۱ش.
(۶) احمد حسینی اشکوری، تراجم الرجال، قم ۱۴۱۴.
(۷) محمدتقی دانش‌پژوه، فهرستواره فقه هزار
و چهارصد ساله اسلامی در زبان فارسی، تهران ۱۳۶۷ش.
(۸) مجلسی، بحارالانوار.
(۹) محمدحسن بن باقر نجفی، جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، چاپ محمود قوچانی، بیروت ۱۹۸۱.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «محمود بن محمد حسنی‌واعظ»، شماره۶۱۹۵.
