• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

محمدسلیمان تونسوی چشتی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


تونِسَوی، محمدسلیمان بن زکریا، از افغانان خاندان جعفریه منسوب به تونسه در منطقه دیره غازی‌خان سرحد پاکستان، از مشایخ سلسله چشتیه، معروف به حضرت خواجه، از علما و عرفای نام‌دار هند در قرن دوازدهم و سیزدهم هجری/ هیجدهم و نوزدهم میلادی بود.


وی فرزند زکریا بود و در ۱۱۸۳ق/۱۷۶۹ و به قولی در ۱۱۸۴ق در روستای گرگوجی، که از روستاهای کوچک سانگهر و در سه فرسنگی تونسه/ توسه است، دیده به جهان گشود.
برخی او را توسوی منسوب به توسه (ضبط دیگرِ تونسه) خوانده‌اند.
[۱] عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، ج۷، ص۲۰۸، ج ۷، حیدرآباد دکن ۱۳۹۹/۱۹۷۹.


در کودکی پدرش را از دست داد.
[۲] عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، ج۷، ص۲۰۸، ج ۷، حیدرآباد دکن ۱۳۹۹/۱۹۷۹.

در چهار سالگی نزد شخصی به نام ملا یوسف جعفر شروع به آموختن قرآن کرد و طی سال‌ها قرآن را حفظ نمود.
همچنین در آغاز تحصیل کتاب‌هایی همچون گلستان ، بوستان و پندنامه عطار را فراگرفت و زبان فارسیش را تکمیل نمود و پس از فراگرفتن ادبیات فارسی در تونسه، به کوت متهن رفت و نزد قاضی محمد عاقل خان صرف و نحو و منطق و فقه را فراگرفت،
[۳] احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۳، ص۲۰۲۹ـ۲۰۳۰، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
[۴] سفیر اختر راهی، تذکره علمای پنجاب، ج۲، ص۶۷۸، لاهور ۱۴۰۰/۱۹۸۱.
[۵] اعجاز الحق قدوسی، تذکره صوفیائی پنجاب، ج۱، ص۶۳۰ـ۶۳۲، کراچی ۱۹۹۶.
[۶] عالم فقری، تذکره اولیائی پاکستان، ج۱، ص۳۲۴ـ ۳۲۵، لاهور ۱۴۰۷/۱۹۸۷.


سپس با نورمحمد مَهارونی (مَهاروی)، از مشایخ چشتیه، بیعت کرد و طریقت را از او فراگرفت و کتاب‌های فارسی همچون آداب‌الطالبین اثر شیخ محمد چشتی احمدآبادی، فقرات نوشته خواجه عبیداللّه احرار نقشبندی، لوایح جامی ، فصوص‌الحکم ابن عربی را نزد او خواند.
[۷] عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، ج۷، ص۲۰۸، ج ۷، حیدرآباد دکن ۱۳۹۹/۱۹۷۹.

تونسوی در ۲۱ سالگی منصب خلافت یافت، در تونسه اقامت گزید و به ارشاد مردم پرداخت، عده بسیاری به حلقه ارادت وی در آمدند، ریاست سلسله چشتیه در ناحیه پنجاب و شمال غربی هند با وی بود.
کراماتی را به او نسبت داده‌اند.
[۸] احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۳، ص۲۰۳۰، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
[۹] عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، ج۷، ص۲۰۸، ج ۷، حیدرآباد دکن ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
[۱۰] اعجاز الحق قدوسی، تذکره صوفیائی پنجاب، ج۱، ص۶۳۸ـ ۶۴۰، کراچی ۱۹۹۶.

گروهی به نام سلیمانیه نیز احتمالاً منتسب به او هستند.
[۱۱] احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۱۱، ص۱۰۳۹، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.

ناحیه‌ای که تونسوی در آن می‌زیست (منطقه سرحد و پنجاب) در آن عصر با حوادث مختلفی روبرو بود: کشمکش‌های سیک‌ها و مسلمانان برای تسلط بر منطقه، مبارزات سیداحمد بَریلوی، تضعیف قدرت شاهان مغول هند، و اقدامات انگلیس برای تسلط بر کل هند.

محمدسلیمان به مرشد خویش چنان ارادت داشت که بارها به مهار ـ شریف می‌رفت و یک ماه در آنجا اقامت می‌گزید. خواجه نورمحمد مهاروی درباره او گفت: «این طفلک در دریافت کردن و گرفتن مطالب، ما را متعجب و حیران گردانیده. حق‌تعالی این را چه وسیع و پر حوصله نموده که هرچیز بگیرد، استعداد و قابلیت فوق آن را داشته باشد».

در این اوضاع و احوال، راهی که تونسوی در پیش گرفته بود تعلیم طالبان علم و تربیت سالکان طریقت بود.
وی دارالعلوم و مدرسه بزرگی در تونسه بنا کرد که دو هزار تن در آن آموزش دیدند.
[۱۲] عالم فقری، تذکره اولیائی پاکستان، ج۱، ص۳۳۰، لاهور ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۱۳] خواجه محمدسلیمان»، سیدقاسم محمود، ذیل «تونسوی، انسائیکلو پیدیا پاکستانیکا، لاهور: فیصل، (بی تا).

در مدرسه او برای مدرّسان و طالبان علم، امکانات و ضروریات زندگی نیز فراهم بود.
تونسوی در آن‌جا کتاب‌های فارسی همچون فوائدالفؤاد اثر حسن دهلوی، آداب‌الطالبین، لوایح و نفحات‌الانس جامی و متونی مانند احیاءالعلوم غزالی و فصوص‌الحکم و الفتوحات المکیه ابن عربی را تعلیم می‌داد.
[۱۴] اعجاز الحق قدوسی، تذکره صوفیائی پنجاب، ج۱، ص۶۶۲، کراچی ۱۹۹۶.


وی در سال ۱۲۰۵ ق/ ۱۷۹۱ از خواجه نورمحمد مهاروی خلافت یافت و برای پیشبرد نهضت احیایی که خواجه نورمحمد بدو سپرده بود، آماده شد؛ چنان‌که به توصیه او از گرگوجی به تونسه شتافت و در آنجا اقامت گزید. او در تونسه که در آن هنگام روستایی کوچک بود، به تدریس پرداخت و مدارس علوم دینی در آنجا برپا کرد. حدود دو هزار دانش‌جو در دارالعلوم او تحصیل می‌کردند و او خود امکانات آنان و استادان را مهیا می‌نمود. خواجه محمدسلیمان، خود کتاب‌های احیاء العلوم، فتوحات مکیه، قصوص الحکم و نیز کتاب‌های تصوف را برای خلفای ویژه درس می‌گفت. او در همان هنگام به دعوت و هدایت نیز می‌پرداخت و نیازمندان را یاری می‌داد؛ چنان‌که به کوشش او تونسه به منطقه معروفی تبدیل شد.

خواجه محمد چنان در تصوف پیش رفت که مردم از پنجاب، راجپوتانه، دهلی، بمبئی و حتی افغانستان، ایران و عربستان نزد او می‌شتافتند. وی کوتاهی مسلمانان را در رفع عقب‌ماندگی‌های خود و ایجاد آمادگی‌های لازم، علت ستم‌های انگلیس و سیک‌ها و یورش‌های نادرشاه و احمدشاه ابدالی می‌دانست.

اوضاع سیاسی هند در روزگار خواجه محمدسلیمان نابسامان بود؛ چون که افغانان، سیک‌ها، انگلیسی‌ها و آشوبگران دیگر به چپاول و کشتار می‌پرداختند. خواجه محمد در آن هنگام احساسات مسلمانان را برانگیخته، گام‌هایشان را استوار می‌نمود؛ چنان‌که می‌توان گفت که او با این رویه همان کرد که سیداحمد عرفان بریلوی شهید و شاه اسماعیل دهلوی شهید به وسیله نهضت جهادی انجام دادند.

آموزش‌های خواجه محمدسلیمان موجب شد که نهضت احیاء و اصلاح دین که از راه مهار ـ شریف به پنجاب رسیده بود، در سراسر آن استان گسترش یابد و سپس خلفای او آن را به خارج از هند نیز رساندند.

تونسوی مذهب حنفی داشت و در عین تقید کامل به سنّت و اصول شرعی و اهتمام در ترویج دین، بنای طریقت را بر صلح کل و پرهیز از رنجاندن خلق نهاده بود.
[۱۵] خلیق احمد نظامی، تاریخ مشایخ چشت، ج۱، ص۳۴۸، ج ۱، دهلی ۱۹۸۰.
[۱۶] اعجاز الحق قدوسی، تذکره صوفیائی پنجاب، ج۱، ص۶۵۷، کراچی ۱۹۹۶.
[۱۷] انوار اصفیاء، لاهور: غلام علی اَیندسنز، ج۱، ص۵۴۵ ـ۵۴۶، ۱۹۸۵.


برای او خلفای بسیاری بر شمرده‌اند که از آن جمله‌اند: خواجه شمس‌الدین سیالوی، خواجه اللّه‌بخش تونسوی، نورجهانیان بَهاوَلپوری، فاضل شاه‌گرهی افغانان.
در کتاب تاریخ مشایخ چشت نام ۶۳ تن از کسانی که از او خرقه گرفته‌اند، آمده
[۱۸] احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۳، ص۲۰۲۹ـ۲۰۳۰، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
و اختر راهی در کتاب تذکره علمای پنجاب
[۱۹] سفیر اختر راهی، تذکره علمای پنجاب، ج ۲، ص ۶۸۱، لاهور ۱۴۰۰/۱۹۸۱.
هشت تن از خلفای او را ذکر کرده است.

۱۱.۱ - برترین خلیفه

نخستین و برترین خلیفه او سیدمحمدعلی خیرآبادی (متوفی ۱۲۶۶) بود.
[۲۰] اعجاز الحق قدوسی، تذکره صوفیائی پنجاب، ج۱، ص۶۶۸، کراچی ۱۹۹۶.
که به تدریس مثنوی مولوی نامبردار بود.
[۲۱] انوار اصفیاء، لاهور: غلام علی اَیندسنز، ج۱، ص۵۵۶، ۱۹۸۵.


تونسوی در ۱۲۶۷ در تونسه وفات یافت و در همان‌جا دفن شد.
این مصرع از یک قطعه فارسی است که به عنوان مادّه تاریخ وفات او گفته شده است: بگفت «او آفتاب چشتیان بود».
آرامگاه وی در تونسه زیارتگاه است.
[۲۲] اعجاز الحق قدوسی، تذکره صوفیائی پنجاب، ج۱، ص۶۶۴، کراچی ۱۹۹۶.

نواب بهاولپور هفتاد هزار روپیه هزینه کرد و مقبره او را با سنگ مرمر بنا نهاد.
[۲۳] عالم فقری، تذکره اولیائی پاکستان، ج۱، ص۳۳۳، لاهور ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۲۴] سفیر اختر راهی، تذکره علمای پنجاب، ج۲، ص۶۸۰، لاهور ۱۴۰۰/۱۹۸۱.


سر سید احمدخان در دوره خواجه محمد سلیمان می‌زیست، دربارة او می‌نویسد که «شهرت او تا قاف، یعنی دوردست‌ها، رسیده است».
[۲۵] اردو دایره المعارف الاسلامیة، ج۱۹، ص۴۳۵ ـ ۴۳۲.


تونسوی به فارسی و پنجابی شعر می‌سرود، اما اثر مکتوب مستقلی از وی به جا نمانده است.

شرح احوال و افادات و ملفوظات او در کتاب‌های متعددی که مریدانش گرد آورده‌اند، بیشتر به فارسی و بعضاً به اردو ، آمده است، از جمله در گلشن اسرار به فارسی اثر میان محمد درزی، بعدها خدابخش جراح تونسوی گزیده‌ای از این کتاب را با عنوان منتخب‌الاسرار فراهم آورد
[۲۶] احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۴، ص۲۴۹۷، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
[۲۷] احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۱۱، ص۱۰۳۸ـ۱۰۳۹، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
مناقب سلیمانی به فارسی از نبی‌بخش متخلص به غمگین،
[۲۸] احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۱۱، ص۱۰۳۹، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
[۲۹] سیدقاسم محمود، انسائیکلو پیدیا پاکستانیکا، لاهور: فیصل، (بی تا).
[۳۰] احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۳، ص۲۰۵۲ـ۲۰۵۳، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
[۳۱] احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۱۱، ص۱۰۴۰، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
[۳۲] سفیر اختر راهی، ترجمه های متون فارسی به زبانهای پاکستانی، ج۱، ص۱۳۰، اسلام آباد ۱۳۶۵ ش.
مثنوی فیض محتوی از موسی‌ بزدار چشتی سلیمانی،
[۳۳] احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۱۱، ص۱۰۶۸ـ۱۰۶۹، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
مثنوی راز حضرت خواجه محمد سلیمان از مولوی محمدحسین پیشاوری تونسوی،
[۳۴] احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۱۱، ص۱۰۱۳، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
مناقب‌المحبوبین از حاجی محمد نجم‌الدین سلیمانی،
[۳۵] سفیر اختر راهی، تذکره علمای پنجاب، ج ۲، ص ۶۸۱، لاهور ۱۴۰۰/۱۹۸۱.
مناقب شریف از احمدیار،
[۳۶] منزوی، ج ۱۱، ج۳، ص۲۰۲۹، ص ۱۰۱۴ـ۱۰۱۶، احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
راحت‌العاشقین از مولوی محمد به فارسی، منزوی
[۳۷] احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۳، ص۱۴۶۹، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
[۳۸] احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۱۱، ص۱۰۱۷، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
این کتاب را به نظام‌الدین احمد بداؤنی نسبت داده است؛ و حُلیه مبارک، منظومه‌ای به فارسی از مولوی عبدالرحمان خیرپوری.
[۳۹] احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۸، ص۱۲۸۹، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
[۴۰] احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۳، ص۲۰۲۹، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
[۴۱] احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۳، ص۲۰۴۳، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
[۴۲] احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۱۱، ص۱۰۱۴ـ ۱۰۱۶، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
[۴۳] احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۱۱، ص۱۰۲۱ـ۱۰۲۲، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
[۴۴] احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۱۴، ص۸۰۸، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.


علاوه بر آثاری که به نظم و نثر در شرح احوال و اقوال تونسوی تألیف شده، برخی از شاعران نیز در سروده‌های خود به ستایش از او پرداخته‌اند، مانند مسکین، شاعر فارسی گوی هند.
[۴۵] احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۸، ص۱۲۵۸، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.


(۱) سفیر اختر راهی، تذکره علمای پنجاب، لاهور ۱۴۰۰/۱۹۸۱.
(۲) سفیر اختر راهی، ترجمه های متون فارسی به زبانهای پاکستانی، اسلام آباد ۱۳۶۵ ش.
(۳) اردو دائرة معارف اسلامیّه، لاهور ۱۳۸۴ـ۱۴۱۰/ ۱۹۶۴ـ۱۹۸۹، ذیل «محمد سلیمان تونسوی چشتی».
(۴) انوار اصفیاء، لاهور: غلام علی اَیندسنز، ۱۹۸۵.
(۵) عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، ج ۷، حیدرآباد دکن ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
(۶) عالم فقری، تذکره اولیائی پاکستان، لاهور ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۷) سیدقاسم محمود، انسائیکلو پیدیا پاکستانیکا، لاهور: فیصل، (بی تا).
(۸) اعجاز الحق قدوسی، تذکره صوفیائی پنجاب، کراچی ۱۹۹۶.
(۹) احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
(۱۰) خلیق احمد نظامی، تاریخ مشایخ چشت، ج ۱، دهلی ۱۹۸۰.

۱. ↑ عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، ج۷، ص۲۰۸، ج ۷، حیدرآباد دکن ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
۲. ↑ عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، ج۷، ص۲۰۸، ج ۷، حیدرآباد دکن ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
۳. ↑ احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۳، ص۲۰۲۹ـ۲۰۳۰، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
۴. ↑ سفیر اختر راهی، تذکره علمای پنجاب، ج۲، ص۶۷۸، لاهور ۱۴۰۰/۱۹۸۱.
۵. ↑ اعجاز الحق قدوسی، تذکره صوفیائی پنجاب، ج۱، ص۶۳۰ـ۶۳۲، کراچی ۱۹۹۶.
۶. ↑ عالم فقری، تذکره اولیائی پاکستان، ج۱، ص۳۲۴ـ ۳۲۵، لاهور ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۷. ↑ عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، ج۷، ص۲۰۸، ج ۷، حیدرآباد دکن ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
۸. ↑ احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۳، ص۲۰۳۰، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
۹. ↑ عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، ج۷، ص۲۰۸، ج ۷، حیدرآباد دکن ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
۱۰. ↑ اعجاز الحق قدوسی، تذکره صوفیائی پنجاب، ج۱، ص۶۳۸ـ ۶۴۰، کراچی ۱۹۹۶.
۱۱. ↑ احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۱۱، ص۱۰۳۹، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
۱۲. ↑ عالم فقری، تذکره اولیائی پاکستان، ج۱، ص۳۳۰، لاهور ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۱۳. ↑ خواجه محمدسلیمان»، سیدقاسم محمود، ذیل «تونسوی، انسائیکلو پیدیا پاکستانیکا، لاهور: فیصل، (بی تا).
۱۴. ↑ اعجاز الحق قدوسی، تذکره صوفیائی پنجاب، ج۱، ص۶۶۲، کراچی ۱۹۹۶.
۱۵. ↑ خلیق احمد نظامی، تاریخ مشایخ چشت، ج۱، ص۳۴۸، ج ۱، دهلی ۱۹۸۰.
۱۶. ↑ اعجاز الحق قدوسی، تذکره صوفیائی پنجاب، ج۱، ص۶۵۷، کراچی ۱۹۹۶.
۱۷. ↑ انوار اصفیاء، لاهور: غلام علی اَیندسنز، ج۱، ص۵۴۵ ـ۵۴۶، ۱۹۸۵.
۱۸. ↑ احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۳، ص۲۰۲۹ـ۲۰۳۰، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
۱۹. ↑ سفیر اختر راهی، تذکره علمای پنجاب، ج ۲، ص ۶۸۱، لاهور ۱۴۰۰/۱۹۸۱.
۲۰. ↑ اعجاز الحق قدوسی، تذکره صوفیائی پنجاب، ج۱، ص۶۶۸، کراچی ۱۹۹۶.
۲۱. ↑ انوار اصفیاء، لاهور: غلام علی اَیندسنز، ج۱، ص۵۵۶، ۱۹۸۵.
۲۲. ↑ اعجاز الحق قدوسی، تذکره صوفیائی پنجاب، ج۱، ص۶۶۴، کراچی ۱۹۹۶.
۲۳. ↑ عالم فقری، تذکره اولیائی پاکستان، ج۱، ص۳۳۳، لاهور ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۲۴. ↑ سفیر اختر راهی، تذکره علمای پنجاب، ج۲، ص۶۸۰، لاهور ۱۴۰۰/۱۹۸۱.
۲۵. ↑ اردو دایره المعارف الاسلامیة، ج۱۹، ص۴۳۵ ـ ۴۳۲.
۲۶. ↑ احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۴، ص۲۴۹۷، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
۲۷. ↑ احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۱۱، ص۱۰۳۸ـ۱۰۳۹، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
۲۸. ↑ احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۱۱، ص۱۰۳۹، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
۲۹. ↑ سیدقاسم محمود، انسائیکلو پیدیا پاکستانیکا، لاهور: فیصل، (بی تا).
۳۰. ↑ احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۳، ص۲۰۵۲ـ۲۰۵۳، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
۳۱. ↑ احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۱۱، ص۱۰۴۰، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
۳۲. ↑ سفیر اختر راهی، ترجمه های متون فارسی به زبانهای پاکستانی، ج۱، ص۱۳۰، اسلام آباد ۱۳۶۵ ش.
۳۳. ↑ احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۱۱، ص۱۰۶۸ـ۱۰۶۹، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
۳۴. ↑ احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۱۱، ص۱۰۱۳، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
۳۵. ↑ سفیر اختر راهی، تذکره علمای پنجاب، ج ۲، ص ۶۸۱، لاهور ۱۴۰۰/۱۹۸۱.
۳۶. ↑ منزوی، ج ۱۱، ج۳، ص۲۰۲۹، ص ۱۰۱۴ـ۱۰۱۶، احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
۳۷. ↑ احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۳، ص۱۴۶۹، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
۳۸. ↑ احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۱۱، ص۱۰۱۷، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
۳۹. ↑ احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۸، ص۱۲۸۹، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
۴۰. ↑ احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۳، ص۲۰۲۹، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
۴۱. ↑ احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۳، ص۲۰۴۳، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
۴۲. ↑ احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۱۱، ص۱۰۱۴ـ ۱۰۱۶، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
۴۳. ↑ احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۱۱، ص۱۰۲۱ـ۱۰۲۲، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
۴۴. ↑ احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۱۴، ص۸۰۸، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
۴۵. ↑ احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۸، ص۱۲۵۸، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.


دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «محمدسلیمان تونسوی‌چشتی»، شماره۴۰۸۲.    
دانش‌نامه‌های انقلاب اسلامی و تاریخ ایران، فرهنگ‌نامه علمای مجاهد، برگرفته از مقاله «محمدسلیمان تونسری چشتی».    


رده‌های این صفحه : تراجم | درگذشتگان سده 13 (قمری) | علمای اهل سنت | علمای قرن چهاردهم | علمای قرن سیزدهم | علمای هند
جعبه ابزار