محمدابراهیم آیتی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
آیتی، محمدابراهیم، نویسنده و مورخ
شیعه، نویسنده کتاب تاریخ آندلس و کتاب تاریخ پیامبر اسلام و نیز مترجم
تاریخ یعقوبی به زبان فارسی و از علمای معاصر شیعه بود.
در سال ۱۳۳۳ هجری قمری در
قریه گازار از توابع بیرجند در خانواده‌ای روحانی و
شیعه متولد شد و اهل خانه را از قدوم خویش شاد کرد این فرزند محمدابراهیم نام گرفت. پدرش شیخ محمد قائنی پیش‌نماز روستای گازار بود که به امور شرعی مردم رسیدگی می‌کرد. او در سلک
روحانیت و در امور دینی خود و مردم کوشا بود.
محمد ابراهیم که توفیق
تربیت در دامن مادر متدین پیدا نموده بود رشد کرد و به سن تحصیل رسید.
شروع تحصیلات و استادان ایشان در نوشته‌ای که از ایشان بر جای مانده به خوبی روشن می‌گردد و زیباتر آنکه به همان بسنده کنیم. ایشان می‌نویسد:
«هفت ساله بودم که پدرم مرحوم شیخ محمد قائنی مرا برای فراگیری
قرآن مجید و خواندن کتاب‌های فارسی مذهبی و اخلاقی از قبیل
عین الحیات و
جلاءالعیون و
حلیة المتقین مرحوم مجلسی نزد «آخوند ملا عبدالله گازاری» برد و به وی سپرد. مقدمات عربی را از مرحوم پدرم فرا گرفتم، نه ساله بودم که پدرم در سوم ماه
رمضان سال ۱۳۴۲ قمری مرحوم شد. پس از آن شرح «
قطرالندی» و «
الفیه»
ابن مالک «
سیوطی» و «
شرح جامی» را نزد همان ملا عبدالله و «محمد ابراهیم بویکی» خواندم. سیزده ساله بودم که با اجازه مادرم برای ادامه تحصیل به شهر بیرجند رفتم و مدت پنج سال در مدرسه معصومیه کتاب‌های «حاشیه» ملاعبدالله یزدی و «
شرح شمسیه» در
منطق، «
شرح نظام» «
مغنی اللبیب» در
صرف و
نحو و قسمتی از «
مطوّل» در معانی و بیان و بدیع و «
معالم» و قسمتی از «
قوانین الاصول»
میرزای قمی در
اصول، «
تبصرة»
علامه حلّی و «
شرح لمعه»
شهید ثانی در
فقه و مختصری حساب و هیات و مقداری از شرح «
سبعة معلّقه» را خواندم. در این مدت پنج سال در شهر بیرجند از محضر مرحوم حاج شیخ محمد باقر آیتی بیرجندی و آیةالله حاج شیخ محمد حسین آیتی و مرحوم شیخ غلامرضا فاضل و آقای حاج شیخ محمد علی ربّانی و مرحوم حاج ملا محمد دهکی استفاده بردم و شاگردی آنها را نمودم.
هیجده ساله بودم که برای ادامه تحصیل به
مشهد مقدس مشرّف و در مدرسه باقریه سکن شدم و بقیه شرح لمعه و مطول و قسمتی از فصول و قسمت منطق
شرح منظومه حاج ملا‌هادی سبزواری و آنگاه تمام سطح
مکاسب،
رسائل شیخ انصاری و
کفایه آخوند خراسانی را در محضر استادان فرا گرفتم. ضمنا هیئت قدیم را نزد مرحوم حاج شیخ هاشم قزوینی و آقا شیخ مجتبی قزوینی و آیةالله میرزا حسین فقیه سبزواری و آیةالله ادیب نیشابوری و مرحوم حاج شیخ حسن پایین خیابانی و برخی اساتید دیگر خواندم. در همان حال با درس خارج فقه و معارف مرحوم آقا میرزا مهدی اصفهانی آشنا شدم و با ذوق فراوان در حدود دو سال به درس پر بهره ایشان می‌رفتم و در همین اوقات به درس شرح منظومه آقا میرزا مهدی فرزند مرحوم آقا بزرگ حکیم می‌رفتم و از این راه با فلسفه قدیم آشنا شدم. آشنایی من با متون عالی فلسفه قدیم از قبیل
شرح اشارات، شفای
بوعلی و
اسفار مرحوم آخوند ملاصدرا در خارج از محیط طلبگی بود.»
استاد محمد ابراهیم آیتی در شرایط سخت دوران تحصیل
علوم اسلامی را گذراند و با سخت‌کوشی و مقاومت این مسیر را پیمود. چند نکته از آن ایام را او در نوشته‌ای که نگاشته از آن جهت که عبرت‌آموز است در اینجا می‌آوریم تا شیوه تحصیل و کسب کمال را در دوران نوآموزان این خک آن چنانکه مردان رفتند زنده کنیم:
«حوزه‌های درس هرگاه محدود به چند نفر و کم جمعیت بود غالبا در اطاق‌های مسکونی مدارس و درس‌های سطوح عالی و خارج که جمعیت بیشتری در آن شرکت می‌داشت بیشتر در مدرس‌های نسبتا وسیع مدارس که فرش آن در تابستان و زمستان منحصر به
حصیر بود و یا در شبستان‌های مساجد که نیز در تابستان و زمستان حصیر فرش و بسیار سرد بود و هرگز بخاری نمی‌دید، تشکیل می‌گردید.
کسانی که اهل کار و تحصیل بودند تقریبا تمام وقتشان به درس خواندن و مطالعه کردن و مباحثه کردن همان درس‌ها و (اگر خود از فضلای حوزه بودند) به درس گفتن برگزار می‌شد و فقط در هفته‌ای دو روز پنجشنبه و جمعه تعطیل بود، که آن هم احیانا با درس‌های تعطیلی از قبیل
ریاضیات و
هیئت و
تفسیر و
حدیث و جز این‌ها می‌گذشت.
زندگی طلبگی بسیار ساده و در عین حال پرنشاط برگزار می‌شد. در آن تاریخ کمتر افکار اجتماعی به محیط طلبگی راه داشت و گیر و داری هم اگر پیش می‌آمد از حدود حجره‌های مدارس تجاوز نمی‌کرد. تا در بیرجند بودم با اینکه مدرسه معصومیه اوقاف زیادی داشت، به طلبه مدرسه چیزی نمی‌رسید و متصدّیان
اوقاف تمام درآمد
موقوفه را می‌خوردند و زندگانی ساده طلاب منحصرا از کمک‌های پدران و مادرانشان می‌گذشت.
اما در مشهد مقدس چون از طرفی موقوفات مدارس سرشارتر بود و از طرف دیگر متصدیان اوقاف آنجا مانند متصدیان اوقاف بیرجند نبودند مختصر حق السکوت و قوت لا یموتی به طلاب داده می‌شد و روزی که وارد مشهد شدم متصدی اوقاف مدرسه باقریه آقا شیخ جواد شیخ الاسلامی اصفهانی به دیدن من آمد و از همان روز مبلغ سی ریال (که شهریه کامل آن مدرسه بود) حقوق ماهیانه برای من قرار ساخت و این مبلغ در آن تاریخ برای زندگی طلبگی متوسط یک نفر به خوبی کفایت می‌کرد.»
مرحوم آیتی پس از فراگیری دروس
حوزه‌های علوم دینی به
دانشگاه راه یافت و در کنار تدریس به تحصیل نیز پرداخت. در سال ۱۳۳۴ شمسی در دانشکده علوم معقول و منقول مشغول به تدریس شد و درس‌های تاریخ اسلام، تاریخ تمدن اسلام، فقه (دوره لیسانس) و فقه الحدیث (دوره دکتری) را درس می‌داد.
او در همان دانشکده معقول و منقول تهران تحصیل کرده بود و موفق به اخذ درجه دکتری شده بود. ایشان علاوه بر علوم اسلامی و
ادبیات عرب به زبان انگلیسی نیز احاطه کامل داشت و از این راه با‌اندیشه‌های غربی و متون و روش تحقیق آنان آشنا گردید.
از امتیازات بسیار ارزنده حیات علمی مرحوم آیتی این است که او هرگز خود را در علوم متداول حوزه‌ها و مجامع علمی محدود نساخت. گو اینکه راز موفقیت هر اندیشه‌ورِ دلسوز و تلاش‌گر و کاوش‌گر پر توفیق این است که خودجوش و زیرکانه بیابد چه چیزی را باید بخواند و کدام راه را برود. بدینسان او در تاریخ دوره اسلامی و تاریخ
پیامبر و
اهل بیت نیز تلاش فراوان کرد و یکی از متخصصان این رشته در آمد و از تالیفات ایشان نیز این نکته آشکار خواهد شد.
شهید مطهری در تمجید از مقام علمی و زحمات ایشان چنین یاد می‌کند:
«آقای آیتی یک مورّخی است نسبت به تاریخ صدر اسلام، من به جرات می‌توانم بگویم در همه
تهران و شاید در همه کشور کسی نداریم که به تاریخ صد ساله اول اسلام مثل آقای آیتی احاطه داشته باشد. کسی مثل او نیست که به جزئیات این قسمت از تاریخ احاطه و اطلاع داشته باشد. این مرد بر تمام متون تاریخی این قسمت مسلط است و جزئیاتش را می‌داند. اگر مثلا از جنگ بدر بپرسید، یک یک آدم‌هایش را می‌شناسد. حتی گاهی می‌گوید پدرش کیست، مادرش کیست، خویش و تبارش کیستند. حرفی که این مرد بگوید سند است... ایشان آخرین اثری که تالیف کرده‌اند و دانشگاه چاپ کرده است کتابی است در تاریخ
اندلس. کتاب بسیار خوبی است و درباره حادثه اسلامی بزرگی است که ما
مسلمانان و بالاخص ایرانی‌ها در موضوع این حادثه خیلی تقصیر کرده‌ایم. این تاریخ را بگیرید و بخوانید.»
از دیگر خصوصیات او تحقیق‌های نو و بدیع است. او در تاریخ به بررسی و کنکاشی ارزنده پرداخت و نکات ابهام و نقاط کور را شناسایی کرد و به بحث و بررسی در آن پرداخت. این خصلت او در کتاب بررسی تاریخ
عاشورا به خوبی ظهور کرده است یعنی او در این قضیه مطیع و دنباله رو هیچ کس نیست و آزادانه و زیبا بر اساس مبانی اصیل و اساسی
قرآن و
عترت و با
عقل سلیم و ذهل جوال خویش به میدان آمده و به راستی به نقد احیاگری در جریان عاشورا دست زده است. ترجمه‌های او نیز از کارهای اصیل و بدیع به حساب می‌آید که از آن جمله «البلدان» و «تاریخ یعقوبی» هر دو از ابن واضح یعقوبی است.
یکی از نویسندگان درباره روش و شیوه او در تحقیق گوید:
«در تحقیق و تجسس علمی مردی دقیق و جویا بود. مزیّت او در کارهای علمی بر این بود که علم قدیم را با روش جدید آن چنانکه پسند طباعِ ابناء روزگار باشد جمع داشت و نیک دریافته بود که جامعه علمی کنونی چه حاجت و نیازی دارد و چگونه باید در عرضه کردن مسائل قدیم قدم برداشت. نمونه کامل اثر او که بدین شیوه تدوین شده است رساله اجتهادی دکتری او را به نام «
مقولات» (مبحثی از منطق) باید نام برد که با توجه به اصول به جا گفتن و به‌اندازه گفتن و به زبان روشن گفتن و مبتنی بر مآخذ قدیم و کتب اروپایی تدوین کرده است. »
یکی از دوستان و ارادتمندان حضرت استاد آیتی از حالات و روحیه‌های زیبای ایشان‌اندک سخنی گفته‌اند پرمغز و ارزشمند که نشان از روحی لطیف و ضمیری روشن دارد که در اینجا نقل می‌شود:
«دوست دانشمند ما دکتر محمد ابراهیم آیتی نمونه‌ای کامل از مردان راه خدا و برگزیده‌ای از مردم پرهیزکار روزگار ما بود.
مرحوم دکتر آیتی انسانی وارسته و سلیم النفس، بسیار صبور و سلیم، کم‌گوی و گزیده‌گوی و به حقیقت از مردان با کمالِ راستین در عهدی بود که از این خصایص و صفات نمونه‌های بسیار دیده نمی‌شود. »
یکی از نویسندگان درباره ایشان می‌گوید:
«اندیشمند و محقق اسلامی فرزند حوزه و دانشگاه مرحوم حجةالاسلام و المسلمین دکتر محمد ابراهیم آیتی دانشمندی باتقوا، استادی کثیرالاطلاع، سخنوری متبحر و مورخی با حقیقت بود. او در همه عمر با کمال اخلاص مشغول خدمت به
دین و
علم بود و همانند سربازی فدکار و از خود گذشته انجام وظیفه می‌نمود و همواره پاسدار مرزهای عقیده و ایدئولوژی اسلام بود.»
استاد
احمد آرام در مقدمه کتاب آیینه اسلام درباره او می‌گوید:
«مرحوم آیتی از مردانی بود که به گزاف سخن نمی‌گفت. اهل تحقیق و تتبع بود و آنچه را که نمی‌دانست یا در دانسته خود شک داشت برای آنکه فقط چیزی گفته یا نوشته باشد بر زبان یا قلم نمی‌آورد. در مجلسی که دست کم هفته‌ای یکبار با هم بودیم کمتر از دیگران سخن می‌گفت ولی هرگاه کسانی را می‌دید که به مکابره می‌خواهند حقی را پایمال کنند و باطلی را بر کرسی بنشانند آنگاه دیگر خاموشی را روا نمی‌داشت و آنچه را که گفتنی بود بی کم و زیاد می‌گفت».
حضرت حجةالاسلام مرحوم محمدابراهیم آیتی از آنگاه که دست مایه‌ای در علوم به هم زد و توانی در خویش احساس نمود از پای ننشست و تلاش شبانه‌روزی خویش را برای احیای فکر دینی در این
قرن بکار بست.
او از دوستان شهید مطهری،
آیةالله بهشتی و
آیةالله طالقانی بود و با هم مراوده علمی و مباحثه داشتند. در آن زمان نوای بیداری در بعضی از مجامع علمی و فرهنگی برخاسته بود و حرکت‌های خودجوش ارزشمندی برای شناخت درست اسلام ایجاد شده بود. کار مهم اندیشه وران آن روز تغذیه فکری این مجامع بود و استاد آیتی یکی از کسانی بود که در انجام این مهم کوشا بود. در انجمن اسلامی مهندسان، جلسات ماهانه دینی که شهید مطهری نیز سخنرانی داشت شرکت داشت و به سخنرانیهای ارزشمندی می‌پرداخت و این سخنرانی‌ها بلافاصله تایپ و تکثیر می‌شد و با استقبال فراوانی نیز روبرو گشت.
او همچنین در پرداختن به برخی موضوعات اسلامی و پیراستن نقص‌ها و خرافه‌ها متون اصیل و استواری را عرضه کرد که از آن جمله «بررسی تاریخ عاشورا» که ابتدا در رادیو ایران آن زمان پخش گردید و نیز «سیمای امیرالمؤمنین از مسجد الحرام تا مسجد کوفه» و برخی مباحث دیگر که به صورت مقاله ارائه شده است.
کتاب «سرمایه سخن» را که در مناسبت‌های اسلامی طول سال می‌باشد برای واعظان و اهل منبر نوشت تا در مناسبت‌های گوناگون مطالب صحیح در دسترس افراد باشد و بتوانند با تکیه بر متون مطمئن معارف دین را طرح کنند.
یکی از تلاش‌های تحسین برانگیز ایشان تلاش در راه انتشار کتاب‌های مذهبی بود که از آن جمله تلاش گروهی ایشان و همراهانش منشا ایجاد «شرکت انتشار» گردید. باری او در راه اصلاح ساختار فرهنگی و اجتماعی جامعه خویش از هیچ خدمتی فروگذار نکرد و با قلم و زبان و دست خویش هر آنچه کرد برای احیای فکر دینی و اندیشه الهی بود.
او یکی از کسانی بود که آرزوی آقایی و سربلندی اسلام و مسلمین را در سر می‌پروراند و امیدوار به بازگشت امپراتوری پهناور
اسلام بود.
او این اندیشه اصلاح‌گرانه را در ابتدای کتاب آیینه اسلام آنجا که از کتاب تعریف و تمجید کرده است آورده است.
«امید است در این عصر که گویی مقدمات بیداری مسلمین فراهم گشته است این گونه کتاب‌ها بتواند مردم را تکان دهد و نهضت‌های ثمربخش فکری و مذهبی بوجود آورد و
مسلمانان را برای سروری جهان آمده سازد.»
و این سخن هنگامه‌ای بر دل صفحه نشسته است که قیام سال ۱۳۴۲ به رهبری
امام خمینی آغاز گشته بود.
زندگی حضرت استاد محمدابراهیم آیتی سراسر تلاش و کوشش و تحقیق و جستجو بود. او در تمام مدت عمر خویش دمی آرام ننشست و همواره به کار مشغول بود. حاصل این حیات مبارک تالیفات و آثار قلمی ارزشمندی است که از آن فرزانه بر جای مانده است و ما در این مقال به بررسی آنها می‌پردازیم.
این کتاب تحقیقی است مستند، گسترده و دقیق بر اساس متون کهن در پیرامون حیات اشرف مخلوقات هستی
حضرت رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) که مؤلف در تنظیم آن زحمات فراوانی را متحمل شده‌اند. این کتاب با تعلیقات و اضافاتی از دکتر ابوالقاسم گرجی از طرف دانشگاه تهران چاپ شده و چندین بار تجدید چاپ گردیده است.
این کتاب در دو جلد ضخیم چاپ شده است و از ترجمه‌های ارزشمند متون تاریخی به حساب می‌آید به طوری که در سال ۱۳۴۲ این ترجمه به عنوان کتاب سال شناخته شد. متخصصان ترجمه نسبت به ترجمه‌های دقیق و اصولی مرحوم آیتی اعتماد خاصی دارند. این اثر نیز چندین بار تجدید چاپ شده است.
به طوری که ایشان در مقدمه کتاب ذکر می‌کنند این اثر حاصل تحقیق و تدریس سال‌های ۱۳۳۷و ۱۳۳۸ دوره لیسانس دانشکده معقول و منقول تهران است و ایشان در این کتاب تاریخ حوادث مهم هشت قرن حکومت مسلمین در
اروپا را به تفصیل بیان کرده‌اند که شامل تاریخ حکومت‌ها، دست‌نشاندگان
حکام عباسی و غیر آن می‌باشد. این کتاب در سال ۱۳۴۰در ۳۵۷ صفحه چاپ شده است.
این کتاب به انگیزه تقویت و غنی‌سازی سخنرانیهای اسلامی تهیه شده است و مجموعه ۸۰ مقاله درباره مناسبت‌های مذهبی است که سی مجلس آن درباره
ماه مبارک رمضان، بیست و پنج مجلس درباره
ماه محرم و
صفر و بیست و پنج مجلس دیگر در مناسبت‌های دیگر سال می‌باشد. این اثر به همت مرحوم آیتی و یکی از دوستانش به نام سیدمحمدباقر سبزواری تهیه و تنظیم شده و در سال ۱۳۳۹ به چاپ رسیده است.
خمیر مایه این کتاب را مجموعه هفده سخنرانی دکتر آیتی در رادیو ایران در سال‌های ۱۳۴۳ - ۱۳۴۲ تشکیل می‌دهد. این اثر به همت استاد علی‌اکبر غفاری تنظیم و چاپ شده و تکنون در حدود ۱۰ نوبت تجدید چاپ شده است.
مرحوم استاد آیتی جلد ۳ و ۴ این
تفسیر را به صورت زیبا و اصولی تصحیح نموده‌اند و در سال ۱۳۴۰ از طرف اداره اوقاف تهران به چاپ رسیده است.
این کتاب نیز به وسیله بنگاه ترجمه و نشر کتاب در سال ۱۳۵۶ در ۲۱۱ صفحه چاپ شده است.
این کتاب ترجمه‌ای از متن انگلیسی؛ اصل کتاب به زبان انگلیسی بوده و ایشان آن را ترجمه نموده است.
ترجمه‌ای است از متن
عربی آن اثر نویسنده توانای مصری
دکتر طه حسین که در تهران وسیله شرکت انتشار به چاپ رسیده است.
سیمای امیرالمؤمنین از مسجدالحرام تا مسجد کوفه این کتاب سخنرانی استاد در جلسه ماهانه دینی است که ابتدا در کتاب گفتار ماه، ج۳ ص ۱۶۴ - ۱۲۹۶ چاپ شده و سپس به صورت جداگانه به زیور طبع آراسته گردیده است.
راه و رسم تبلیغ، مقاله‌ای است که در کتاب گفتار ماه جلد دوم، ص۱۷۴ - ۱۴۹به چاپ رسیده است.
کتاب و سنت، در کتاب گفتار ماه جلد اول، ص۲۲۵ تا ۲۵۲ به چاپ رسیده است.
همه مسؤول یکدیگریم مقاله‌ای است در کتاب همه مسؤول یکدیگریم که بحث زیبایی درباره
امر به معروف و نهی از منکر نموده است. کتاب توسط انتشارات تشیّع در سال ۱۳۵۶ به چاپ رسیده و مقاله در کتاب گفتار ماه، ج۱ص ۷۶ - ۴۵ نیز چاپ شده است.
فهرست ابواب و فصول اسفار؛ این مقاله در یادنامه ملاصدرا به چاپ رسیده است.
تصحیح و تنقیح مثنوی مقامات الابرار؛ این کتاب در سال ۱۳۳۷چاپ شده است.
مقولات عشر؛ این کتاب رساله تز دکترای آن مرحوم می‌باشد و در روزنامه ۱۳۷۱/ ۶/۵ مورد بررسی و تبیین قرار گرفته است.
گفتار عاشورا؛ با همکاری عده‌ای از اندیشه‌وران.
مرجعیت و روحانیت؛ این کتاب را نیز با همکاری عده‌ای از نویسندگان تالیف کرده است.
شهدای اسلام؛ به عربی است و تکنون چاپ نشده است.
خطبه‌های رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)؛ به
زبان عربی نگارش یافته و تاکنون چاپ نشده است.
مجموعه سخنرانی‌ها در مورد شخصیت‌های برجسته عالم اسلام و مقالات و سخنرانیهای علمی و تحقیقی ارزشمندی که براستی شایسته است در یک مجموعه
ارزشمند گرد آید.
این بخش مقاله به اندیشه استاد آیتی درباره
دین‌داری و
دین‌شناسی و
تدبر در
قرآن اشاره دارد:
دین‌داری غیر از دین‌شناسی است. برخی از مردم به
خدا و رسول دین و آئین عقیده دارند و در انجام مراسم مذهبی کوشش به سزا می‌کنند، اما دین‌شناس نیستند و کوشش‌های آنان غالبا جاهلانه و عامیانه است. همین مردم که گاهی به
قصد قربت با خدا می‌جنگند و برای خاطر دین به
دین و دینداران حمله می‌کنند... اینطور نیست که هر مسلمانی بفهمد مسلمانی چیست، بسا می‌شود شخص در عین آنکه
مسلمان و متدیّن باشد فکری یا افکاری ضد دین داشته باشد و به نام
توحید و
خداشناسی،
شرک ورزد و به نام
اخلاص ریاکاری کند... مردم دیندار باید بیش از هر چیز به فکر دین‌شناسی باشند تا هم آبروی دین را نبرند و هم آنچه به نام دین انجام می‌دهند مورد رضای خدا و رسول باشد...
یکی از افکار خطرنک ضد دین آن است که انسان تصور کند هر کاری که قیافه مذهبی پیدا کرد خوب است و
ثواب دارد، اگر چه روح دین از آن بیزار و بی‌خبر باشد... برای همین خطرها بوده که برخی از بزرگان دین و دانشمندان مذهبی با آن که خود شایستگی
تعلیم و
تربیت دیگران را داشته‌اند باز دین و عقاید و افکار مذهبی خود را بر
امام زمان خود عرضه می‌داشتند تا مبادا به نام دین چیزی را بر خلاف دین معتقد باشند یا به حساب دین کاری را بر خلاف دین انجام دهند. از جمله اینان یکی
حضرت عبدالعظیم حسنی (علیه‌السّلام) است.
این فکر که
قرآن مجید از حدود فهم مردم خارج است و کتابی است مقدس که باید آن را فقط به عنوان
تیمن و
تبرک در خانه‌های خود داشته باشیم... فکری است بی اساس و ضد قرآنی و ضد دین... خدای متعال از بندگان خواسته است که در قرآن تدبر کنند... چه خوب است که هر مسلمانی هر روز چند
آیه از قرآن را به این نظر بخواند و در آن نیک بیندیشد و اگر عربی نمی‌داند لااقل به ترجمه آن توجه کند و از کلام پروردگار خویش که هیچ سخنی نمی‌تواند جای آن را بگیرد کسب فیض نماید. اگر ده آیه برای ثواب می‌خواند یک آیه هم برای تربیت شدن بخواند با اینکه روح ثواب همان اثر نیکی است که
تلاوت قرآن در
نفس انسان ایجاد می‌کند و اگر خواندن قرآن یا هر عمل نیکی در نفس انسان هیچ اثر نکند ثواب داشتن این عمل معنی ندارد... بیگانه بودن از قرآن و نشناختن قرآن و عاجز بودن از خواندن و فهمیدن قرآن برای مسلمان سزاوار نیست. قرآن مجید را خدای متعال نازل کرده تا مسلمانان دنیا با همین قرآن آشنا شوند، قرآن را بخوانند و از آن دستور بگیرند و در اثر انس با قرآن با
فضایل اخلاقی خو گرفته از
رذایل اخلاقی پاک و منزّه شوند، ثواب بردن از تلاوت قرآن هم جز آن نیست که روح انسان را تربیت کند و پیش ببرد. اگر کار خوبی می‌کنید و خدا به شما ثواب می‌دهد، روح ثواب دادن خدا همان است که نفس شما، روح شما در این عمل مرحله‌ای بالاتر برود و در مراحل کمال قدمی فراتر نهد و به تعبیر دیگر چیزی بر شما افزوده شود تا کار نیک چیزی بر آدمی نیفزاید و او را از آن که بوده بهتر نکند و از مقامی که داشته است بالاتر نبرد معنی ندارد که بگوییم آن کار ثواب دارد.
باری استاد فرزانه دکتر محمدابراهیم آیتی پس از سالیانی که خدمات شایسته‌ای به جامعه خویش کرد در یک سانحه تصادف جان خویش را از دست داد و در حالی که سنّی در حدود ۵۱ سال داشت این سرای خاکی را بدرود گفت. ضایعه رحلت او همه دلسوزان و دینداران و اندیشمندان را متاثر کرد. جنازه‌اش را با تجلیل فراوان به
قم آوردند و در
قبرستان ابوحسین قم دفن کردند. بر لوح
قبر آن بزرگ چنین آمده است: هو الحی الذی لا یموت
مضجع شریف فقید سعید حجةالاسلام آقا شیخ محمدابراهیم آیتی بیرجندی این مرحوم ثقةالاسلام آقا شیخ محمد که در سوم
جمادی الثانیه ۱۳۸۴ قمری مطابق هفدهم مهرماه یک‌هزار و سیصد و چهل و سه شمسی دعوت حق را اجابت کرد. معظم‌له دارای ملکات نفسانیه و جامع علوم عقلیّه نقلیّه، مروج
طریقه جعفریه بود. آثار و تالیفاتی بس گران‌بها از خود باقی گذاشت.
عمر بسیار بباید پدر پیر فلک را تا دگر مادر گیتی چو تو فرزند بزاید
طوبی له و حسن مآب
روانش شاد و سرایش جنت باد
سایت حوزه نت، برگرفته از مقاله «محمدابراهیم آیتی».
