• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

محمد بن علی حرزالدین نجفی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


محمد حرزالدین نجفی (۱۲۷۳ - ۱۳۶۵قمری) عالم بزرگ از خاندان معروف حرزالدین و ریشه‌ «بنومسلم»، در نجف اشرف است.

فهرست مندرجات

۱ - تبار
۲ - بزرگان این خاندان
۳ - ولادت و کودکی
۴ - تحصیلات
۵ - استادان
۶ - مشایخ اجازه
۷ - راویان از او
۸ - شاگردان
۹ - جایگاه علمی
۱۰ - شمه‌ای از سیره اخلاقی
۱۱ - آثار ماندگار
۱۲ - تالیف‌های فقهی
۱۳ - تالیف‌های اصولی
۱۴ - تالیف‌های کلامی و عقائد
۱۵ - تالیف‌ها در علوم غریبه
۱۶ - تالیف‌هایی در شعر و لغت و ادبیات
۱۷ - تالیف حدیثی
۱۸ - تالیف‌های معارفی
۱۹ - تالیف‌های پزشکی
۲۰ - تالیف‌های قرآنی
۲۱ - تالیف‌های رجالی
۲۲ - تالیف‌های متفرقه
۲۳ - فرزندان
۲۴ - وفات و مدفن
۲۵ - پانویس
۲۶ - منبع

«بنومسلم»، خاندانی معروف و ریشه‌دار در نجف اشرف است. منتسبان به این خاندان به «مسلمی»
[۱] تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱۸، ص۲۳، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ هجری قمری.
(وجه نامگذاری این خاندان به مسلمی به سبب منتهی شدن آن به شرف‌الدوله مسلم بن قریش متوفای ۴۷۸ هجری قمری از امیران موصل عراق است.) نیز شهرت دارند. فقیهان و شاعران و عالمان بسیاری از آن برخاسته‌اند و خدمت‌های شایانی در عرصه‌های علم و ادب و اخلاق و مانند آن‌ها انجام داده‌اند.

۱. ابوالمکارم شیخ محمد حرزالدین متوفای ۱۲۷۷ (عموی شیخ محمد حرزالدین) از شاعران نجف اشرف.
۲. عبدالحسین حرزالدین فرزند علی حرزالدین متوفای ۱۲۸۱ هجری قمری (برادر محمد حرزالدین ). وی از عالمان بنام نجف اشرف و از شاگردان شیخ مهدی کاشف الغطاء و ملا علی خلیلی بود. از جمله آثار به جا مانده از وی، الامالی در سه جزء و چندین رساله علمی دیگر است.
[۲] جعفر محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، ج۲، ص۱۶۲، نجف ، چاپخانه الآداب، ۱۳۷۸ هجری قمری.

۳. شیخ حسن حرزالدین متولد ۱۲۵۸ هجری قمری و متوفای ۱۳۰۴ هجری قمری (برادر محمد حرزالدین) نویسنده کتاب‌های الجامع در موضوع حدیث و فقه و چند رساله‌ی علمی درباره کلام و منطق و عروض. او از شاگردان شیخ مرتضی انصاری و محمدحسین کاظمی بود.
[۳] زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۲، ص۲۰۶، بیروت، دارالعلم للملائین، ۱۹۸۰ م.    
[۴] امین، حسن، مستدرکات اعیان الشیعة، ج۱، ص۱۸۶، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۱۸ هجری قمری.
[۵] حرزالدین، محمد، معارف الرجال، ج۱، ص۲۳۱، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۵ هجری قمری.

۴. شیخ احمد حرزالدین فرزند علی بن عبدالله مسلمی متوفای ۱۳۴۲ هجری قمری (برادر محمد حرزالدین ) از چهره‌های بارز در دفاع از تشیع در برابر دشمنان اهل بیت (علیهم‌السلام) به ویژه متعصبان عثمانی که هرچند گاه شیعیان شمال عراق را مورد تعرض قرار می‌دادند. نیز از کسانی بود که در جنگ جهانی اول (۱۹۱۴ م تا ۱۹۱۸ م) در برابر تجاوز انگلیسی‌ها ایستادگی کرد و پسر خود را در این راه فدای اسلام کرد.
[۶] جعفر محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، ج۲، ص۱۶۴، نجف ، چاپخانه الآداب، ۱۳۷۸ هجری قمری.
[۷] حرزالدین، محمد، معارف الرجال، ج۱، ص۸۳، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۵ هجری قمری.

۵. جدش شیخ عبدالله حرزالدین از شاگردان شیخ جعفر کاشف الغطاء نجفی و پدرش شیخ علی بن عبدالله حرزالدین متولد ۱۱۸۸ هجری قمری و متوفای ۱۲۷۷ هجری قمری. او از شاگردان شیخ موسی آل‌ کاشف‌الغطاء، شیخ علی آل کاشف‌الغطاء و محمدحسن نجفی صاحب جواهر متوفای ۱۲۶۶ هجری قمری بود. او را عالمی جامع در علوم مختلف معرفی کرده‌اند از آثار به جا مانده از او، کتاب الشمسین در موضوع علوم طبیعی و جامع الطب و جامع الملاحم للحکماء و الاوائل و انیس الزائرین در موضوع زیارت و ادعیه و رسالة فی احکام النجوم است.
[۸] تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱۷، ص۲۷۷، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ هجری قمری.    
[۹] زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۲، ص۳۰۸، بیروت، دارالعلم للملائین، ۱۹۸۰ م.
[۱۰] امینی، محمد هادی، معجم رجال الفکر و الادب فی النجف، ص۱۲۴.
[۱۱] مرعشی نجفی، المسلسلات فی الاجازات، ج۲، ص۴۲، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.


محمد حرزالدین در آغاز شب نهم ذی الحجه (شب عرفه) سال ۱۲۷۳ هجری قمری در نجف اشرف در خانواده‌ای از اهل فضل و ادب دیده به جهان گشود و تحت تربیت پدر بزرگوارش مراحل رشد و تربیت را طی کرد. هنوز چهار بهار از عمر او نگذشته بود که پدر عالمش را از دست داد و تحت سرپرستی برادران خود قرار گرفت. هر یک از آنان به نوبه‌ی خود در تربیت و تخلق او به اخلاق دینی کوشش بسیار کردند و جای پدر از دست رفته او را پر کردند. آنان با ارشادهای مهربانانه و مستمر، زمینه مناسبی را در گرایش وی به فضائل اخلاقی و کسب معارف و علوم دینی فراهم ساختند. تا اوان نوجوانی، خواندن و نوشتن و فرایضی را که بایسته یادگیری بود، به او آموختند.
[۱۲] امین، حسن، مستدرکات اعیان الشیعة، ج۱، ص۱۸۶، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۱۸ هجری قمری.
[۱۳] حبیب‌آبادی، معلم، مکارم الاثار، ج۶، ص۲۰۵۲، چاپ نشاط اصفهان.


محمد حرزالدین در آغاز جوانی وارد حوزه علمیه نجف شد. وی دانش‌های صرف و نحو و علم معانی و علم بیان و منطق و فقه و اصول و دیگر دانش‌های رایج در آغاز تحصیل در حوزه‌های علمیه را به خوبی فراگرفت. هوش سرشار، جدیت و پشتکار و بهره‌گیری از راهنمایی‌های برادران عالم خود، از جمله عوامل موفقیت و پیشرفت تحصیلی او است.
محمد حرزالدین پس از گذراندن علوم مقدماتی در درس بزرگان علم و اخلاق نجف اشرف حاضر شد و جان تشنه خود را با آب حیات بخش علوم و کمالات الهی آنان سیراب ساخت و پس از سال‌ها کوشش و تلاش در راه تحصیل و پژوهش، به مراتب عالی علوم اسلامی و برخی علوم انسانی مانند هیئت و ریاضیات و مانند آن‌ها دست یافت و خود در زمره بزرگان و استوانه‌های علم و ادب و اخلاق در حوزه نجف اشرف قرار گرفت. او به مطالعه و مباحثه و تحقیق و هر آن چه در یادگیری و تثبیت مطالب علمی در ذهن نقش اساسی داشت، مانند مکان تحقیق و مباحثه و انتخاب هم بحثان کوشا، اهمیت می‌داد. در راه تحصیل، جدیت داشت. خود ایشان در این باره می‌گوید:
ما مدت طولانی با سید محمدسعید حبوبی (متوفای ۱۳۳۳ هجری قمری) با هم می‌زیستیم و در درس‌های بزرگان حوزه نجف مانند فاضل شرابیانی و طه نجف هم درس بودیم. نیز جلسات ادبی و مباحثاتی تحقیقی و مناظرات سودمند علمی برقرار می‌کردیم. در یکی از جلسات معروف ما که در سمت راست ضریح مطهر حضرت امیر (علیه‌السلام)، تشکیل می‌شد و تا پاسی از شب ادامه می‌یافت، فضلای اهل ذوق و شوق و ادب شرکت می‌کردند. از نخبگان حوزه، افرادی مانند دانشمند ادیب شیخ موسی فرزند محمدامین شراره عاملی (متوفای ۱۳۰۴ هجری قمری) و برادر پاک سرشت سید مهدی حکیم فرزند سید صالح حکیم نجفی (متوفای ۱۳۱۲ هجری قمری) و برخی از طلاب پارسا و نجفی‌ها حضور می‌یافتند. در آن جا مسائل علمی و ادبی و مطالب مفید بسیاری مطرح می‌شد، بویژه آن که این مکان، منظره زیبایی در شب‌های مهتابی داشت و بهره‌های جلسات را برای حاضران مضاعف می‌گردانید.
[۱۴] حرزالدین، محمد، معارف الرجال، ج۲، ص۲۹۱، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۵ هجری قمری.


عالم بزرگوار شیخ محمد حرزالدین نزد استادان و عالمان بزرگ بسیاری از عالمان و فقیهان نجف اشرف به کسب علوم عقلی و نقلی پرداخت. مهم‌ترین آنان، به شرح زیرند:
۱. ابراهیم غراوی متوفای ۱۳۰۴ هجری قمری.
شیخ ابراهیم غراوی (منسوب به قبیله‌ی «غراو» در نزدیکی شهر العماره عراق) فرزند محمد از عالمان نجف اشرف و از شاگردان شیخ راضی نجفی و شیخ محمدحسین کاظمی است. کتاب‌های کاشف الربیه، و المراجع فی شرح المختصر النافع، الفقه الاستدلالی، مجموعة الغراوی در موضوع تجوید و حساب و هیئت و نجوم و شعر و مانند آن‌ها از آثار به جا مانده از آن عالم بزگوار است.
[۱۵] تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱۴، ص۵۷، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ هجری قمری.    
[۱۶] تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱۶، ص۲۸۱، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ هجری قمری.    
[۱۷] تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۲۰، ص۹۱، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ هجری قمری.    
[۱۸] کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۱، ص۱۰۴، بیروت، مکتبه المثنی.    
[۱۹] مجمع الفکر الاسلامی، موسوعة مؤلفی الامامیة، ج۱، ص۴۰۱، ۱۴۲۰ هجری قمری.
[۲۰] امین، سیدمحسن، اعیان الشیعة، ج۲، ص۲۱۸، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ هجری قمری.    
[۲۱] امین، حسن، مستدرکات اعیان الشیعة، ج۱، ص۱۸۶، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۱۸ هجری قمری.

شیخ محمد حرزالدین درس فقه سطح را نزد آن عالم بزرگ فرا گرفت.
[۲۲] مرعشی نجفی، المسلسلات فی الاجازات، ج۲، ص۴۲، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
[۲۳] امین، حسن، مستدرکات اعیان الشیعة، ج۱، ص۱۸۶، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۱۸ هجری قمری.

۲. ملا محمدفاضل ایروانی نویسنده جوامع الفقه.
محمد فرزند محمدباقر ایروانی در سال ۱۲۳۲ هجری قمری در ایروان به دنیا آمد. پس از گذراندن علوم مقدماتی حوزه علمیه در اوان جوانی برای کسب معارف الهی و احکام دینی به عتبات عالیات هجرت کرد. وی در آغاز به کربلا رفت و در آن جا در درس بزرگانی مانند سیدابراهیم قزوینی متوفای ۱۲۶۲ هجری قمری نویسنده ضوابط الاصول شرکت کرد و پس از چهار سال اقامت در آن شهر به نجف اشرف رفت و در درس فقیهان و دانشمندان بزرگ، مانند شیخ انصاری و شیخ محمدحسن کاشف الغطاء نویسنده انوار الفقاهه و شیخ محمدحسن نجفی صاحب جواهر شرکت کرد.
جدیت و تلاش خستگی‌ناپذیر وی در راه تحصیل و تهذیب، او را عالمی با فضیلت ساخت. از این رو به «فاضل ایروانی» شهرت پیدا کرد. عده زیادی از دیار آذربایجان آن زمان، در مسائل شرعی از ایشان تقلید می‌کردند.
[۲۴] حرزالدین، محمد، معارف الرجال، ج۲، ص۳۶۱، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۵ هجری قمری.

محمد حرزالدین مدتی اصول فقه را نزد ایشان فرا گرفت.
[۲۵] مرعشی نجفی، المسلسلات فی الاجازات، ج۲، ص۴۲، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
[۲۶] امین، حسن، مستدرکات اعیان الشیعة، ج۱، ص۱۸۶، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۱۸ هجری قمری.
آن عالم فاضل در روز پنج شنبه سوم ربیع الاول سال ۱۳۰۶ هجری قمری در نجف وفات یافت.
[۲۷] حرزالدین، محمد، معارف الرجال، ج۲، ص۳۶۱، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۵ هجری قمری.

۳. محمدحسین کاظمی متوفای ۱۳۰۶ هجری قمری.
محمد حرزالدین مدت زیادی در درس فقه آن عالم بزرگوار حاضر گشت و برخی از درس‌های وی مانند بحث فقهی مواریث را تقریر کرد.
[۲۸] حرزالدین، محمد، معارف الرجال، ج۲، ص۳۶۱، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۵ هجری قمری.

۴. شیخ حبیب‌الله رشتی متوفای ۱۳۱۲ هجری قمری نویسنده بدائع الافکار.
[۲۹] حرزالدین، محمد، معارف الرجال، ج۲، ص۳۶۱، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۵ هجری قمری.

عالم ربانی شیخ حرزالدین چند صباحی در درس فقه و اصول آن بزرگوار حاضر گشت و از ایشان کسب فیض کرد.
[۳۰] امین، حسن، مستدرکات اعیان الشیعة، ج۱، ص۱۸۶، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۱۸ هجری قمری.

۵. سیدمحمد بن هاشم شرموطی متوفای ۱۳۰۷ هجری قمری نویسنده تبصرة المنجمین و شرح الشرایع.
دانشمند بزرگوار شیخ محمد حرزالدین رشته‌های گوناگون علمی را نزد آن عالم ربانی از جمله فقه و اصول و کلام و ریاضیات فرا گرفت.
[۳۱] مرعشی نجفی، المسلسلات فی الاجازات، ج۲، ص۴۲، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.

۶. محمدحسن مامقانی نویسنده بشری الوصول الی اسرار علم الاصول، متوفای ۱۳۲۳ هجری قمری.
۷. شیخ محمد طه نجف متوفای ۱۳۲۳ هجری قمری. نویسنده اتقان المقال فی احوال الرجال.
[۳۲] حرزالدین، محمد، معارف الرجال، ج۲، ص۳۰۲، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۵ هجری قمری.

۸. میرزا حسین خلیلی تهرانی متوفای ۱۳۲۶ هجری قمری.
۹. ملا محمدفاضل شرابیانی متوفای ۱۳۲۲ هجری قمری.
۱۰. سیدمحمد هندی نجفی متوفای ۱۳۲۳ هجری قمری نویسنده شوارع الاعلام و شرح المختصر النافع.
۱۱. شیخ لطف‌الله لاریجانی مازندرانی.
لطف‌الله اسکویی مازندرانی از عالمان و فقیهان بنام نجف اشرف و از شاگردان شیخ انصاری و صاحب جواهر و دیگر فقیهان آن دیار بوده است.
[۳۳] آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱۰، ص۲۵۶، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ هجری قمری.    
از آثار به جا مانده از آن فقیه بزرگوار می‌توان الرسائل الکثیرة را نام برد.
وی شاگردان بسیاری در نجف اشرف پرورش داد، از جمله سیدمصطفی حسینی مازندرانی متوفای ۱۲۸۵ هجری قمری نویسنده کاشف الاسرار و السرائر عن صلاة المسافر و سیدیوسف موسوی عاملی الشحوری
[۳۴] صدر، سیدحسن، تکملة امل الآمل، ص۴۳۳، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۲۶ هجری قمری.    
و شیخ محمد حرزالدین.
[۳۵] مرعشی نجفی، المسلسلات فی الاجازات، ج۲، ص۴۲، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.

آن عالم بزرگوار در سال ۱۳۱۱ هجری قمری در نجف اشرف دار دنیا را ترک و پیکر پاکش در حرم مطهر حضرت امیر (علیه السلام) به خاک سپرده شد.
[۳۶] تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱۰، ص۲۵۶، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ هجری قمری.    

۱۲. سیدمحمدکاظم طباطبایی یزدی متوفای ۱۳۳۷ هجری قمری.
[۳۷] طباطبائی یزدی، سید محمد کاظم، العروه الوثقی، ج۱، ص۷، موسسه نشر اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، ۱۴۱۷ هجری قمری.    

۱۳. محمدکاظم آخوند خراسانی متوفای ۱۳۲۹ هجری قمری.
۱۴. شیخ هادی تهرانی متوفای ۱۳۲۱ هجری قمری نویسنده محجة العلماء فی الادلة العقلیة.
۱۵. سیدابراهیم بحرالعلوم.
سید ابراهیم بحرالعلوم فرزند سیدحسین بحرالعلوم در سال ۱۲۴۸ هجری قمری در نجف اشرف پا به عرصه وجود نهاد. در اوان جوانی وارد حوزه علمیه نجف شد و از محضر بزرگان آن مکان مقدس بهره‌های فراوان برد. پس از سال‌ها تلاش در راه تحصیل و پژوهش در دانش‌های گوناگون فقه و اصول و تفسیر و عقائد و ادبیات و مانند آن‌ها به درجه عالی اجتهاد نایل آمد. وی ادیبی توانا و شاعری خوش ذوق بود. از این رو در کنار دیگر فعالیت‌های علمی، مجمع ادبی ترتیب می‌داد که در آن ادیبان و شاعران توانایی شرکت می‌کردند و ادب آموزان بسیاری از محفل شعر و شاعری او بهره‌مند می‌شدند.
آن بزرگوار در روز سوم محرم سال ۱۳۱۹ هجری قمری دار فانی را وداع گفت.
از آثار به جا مانده از او، دیوان شعرش است که به چاپ رسیده است.
[۳۸] بحرالعلوم، سید محمدصادق، الفوائد الرجالیة، ج۱، ص۱۴۲، تهران، مکتبه الصادق، ۱۳۶۳ هجری شمسی.    

۱۶. آقا رضا همدانی متوفای ۱۳۲۲ هجری قمری نویسنده مصباح الفقیه.
[۳۹] زندگانی آیت‌الله آقا رضا همدانی، ج۳، ص۲۰۶.


۱. سیدمحمدعلی شاه عبدالعظیمی متوفای ۱۳۳۴ هجری قمری.
سیدمحمدعلی حسینی شاه عبدالعظیمی فرزند سید محمدشاه عبدالعظیمی در سال ۱۲۵۸ هجری قمری در شهر ریبه دنیا آمد وی درس‌های مقدماتی علوم اسلامی را در زادگاه خود به پایان رساند و پس از آن برای ادامه تحصیل به نجف اشرف رهسپار شد و نزد علمای آن شهر مقدس، مانند فقیه بزرگوار محمدحسن شیرازی به کسب مراتب عالی علم و کمال پرداخت و در علوم گوناگون فقه و اصول و رجال و حدیث و تفسیر تخصص پیدا کرد. آثار فراوانی مانند الایقاد فی بیان تاریخ وفیات الائمة (علیهم السلام) و حلیة الزائرین و الجامع فی الاخبار و تنبیه المنتبهین فی المواعظ و الاخلاق و التکملة منتخب من مواعظ نهج البلاغه از خود به جای گذاشت.
[۴۰] تهرانی، آقابزرگ، مصفی المقال، ص۳۲۲، چاپخانه دولتی ایران، ۱۳۳۷ شمسی.
[۴۱] تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۴، ص۴۴۴، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ هجری قمری.    
[۴۲] تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۴، ص۴۰۹، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ هجری قمری.    
[۴۳] تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۵، ص۲۷، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ هجری قمری.    
[۴۴] تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۷، ص۸۱، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ هجری قمری.    
[۴۵] کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۱۱، ص۶۰، بیروت، مکتبه المثنی.    

۲. محمد طه نجف متوفای ۱۳۲۳ هجری قمری نویسنده اتقان المقال فی احوال الرجال.
۳. شیخ حسن فرطوسی نجفی متوفای ۱۳۲۱ هجری قمری نویسنده شرح الشرایع. وی در رجب سال ۱۳۱۲ هجری قمری به شیخ محمد حرزالدین اجازه روایت داد.
[۴۶] مرعشی نجفی، المسلسلات فی الاجازات، ج۲، ص۴۲، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.

۴. میرزا حسین خلیلی تهرانی متوفای ۱۳۲۶ هجری قمری که در ۲۷ ذو الحجه سال ۱۳۲۴ هجری قمری به ایشان اجازه روایت داده است.
[۴۷] مرعشی نجفی، المسلسلات فی الاجازات، ج۲، ص۴۲، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.

۵. سیدحسین بن مهدی قزوینی متوفای ۱۳۲۵ هجری قمری.
۶. میرزا حسین نوری متوفای ۱۳۲۰ هجری قمری نویسنده مستدرک وسائل الشیعة.
۷. شیخ محمدجواد مشکور حولاوی نجفی متوفای ۱۳۲۵ هجری قمری.
۸. شیخ عباس بن حسن کاشف‌الغطاء نجفی متوفای ۱۳۲۲ هجری قمری.
۹. شیخ محمد بن عبدالحسین تستری.
۱۰. شیخ فرج‌الله تبریزی خیابانی متوفای ۱۳۳۹ هجری قمری که به شیخ حرزالدین در ۱۵ شعبان ۱۳۳۴ هجری قمری اجازه روایت داده است.
۱۱. سیدمحمدکاظم یزدی متوفای ۱۳۳۷ هجری قمری که در دوم محرم سال ۱۳۳۶ هجری قمری به فقیه بزرگوار حرزالدین اجازه روایت داده است.
۱۲. شیخ عبدالله مامقانی متوفای ۱۳۵۱ هجری قمری نویسنده تنقیح المقال که به علامه حرزالدین در ربیع الاول سال ۱۳۴۹ هجری قمری اجازه روایت داده است.
۱۳. سیدجعفر بحرالعلوم نجفی توفای ۱۳۷۷ هجری قمری نویسنده اسرار العارفین. وی در چهارم محرم سال ۱۳۵۳ هجری قمری به شیخ حرزالدین اجازه روایت داده است.
۱۴. سیدمهدی غریفی بحرانی متوفای ۱۳۴۳ هجری قمری نویسنده الرغائب فی ایمان ابی‌طالب (علیه السلام).

عالمان بسیاری از علامه حرزالدین نقل روایت کرده‌اند و وی به برخی از آنها اجازه روایت داده است:
۱. شیخ علی حرزالدین فرزند علامه حرزالدین.
۲. شیخ سلمان بن محمد فلاحی متوفای ۱۳۴۰ هجری قمری.
۳. سیدمهدی بن علی غریفی بحرانی متوفای ۱۳۴۳ هجری قمری نویسنده مفتاح الغیب و مصباح الوحی.
۴. شیخ فرج‌الله بن محمد تبریزی خیابانی متوفای ۱۳۳۹ هجری قمری.
۵. شیخ محمد علی اردوبادی.
۶. سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی.
[۴۸] مرعشی نجفی، المسلسلات فی الاجازات، ج۲، ص۴۲، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
[۴۹] موسوی‌جزائری، سیدعبدالله، الاجازة الکبیرة، ص۱۳۳، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۱۴ هجری قمری.


علامه حرزالدین به سبب جامعیتی که در علوم گوناگون داشت، عالمان و فرهیختگان بسیاری برای رسیدن به درجات عالی علم و کمال نزد او زانوی شاگردی زدند و از او بهره‌های کافی و وافی بردند. از این رو هر کدام از آنان در رشته و یا چندین رشته‌ی علمی صاحب نظر بودند. شمردن نام آنان نوشتار را به تطویل می‌کشد. در این جا به ذکر نام و معرفی برخی از آنان بسنده می‌شود.
۱. میرزا صادق بن میرزا باقرخلیلی.
میرزا صادق طبیب فرزند میرزا باقر طبیب فرزند میرزا خلیل طبیب در سوم جمادی الاولی سال ۱۲۷۹ هجری قمری در نجف اشرف دیده به جهان مادی گذاشت. در اوان جوانی وارد حوزه علمیه نجف اشرف شد و به تحصیل علوم دینی پرداخت. برخی از علوم مقدماتی مانند صرف، نحو، منطق، علم معانی و بیان را نزد علامه شیخ محمد حرزالدین فراگرفت و سپس برای کسب مراتب عالی علوم اسلامی نزد استادان بزرگ مانند سیداحمد کربلایی متوفای ۱۳۳۲ هجری قمری و شیخ حسن میرزا متوفای ۱۳۱۳ هجری قمری حاضر گشت و پس از سال‌ها کوشش در راه تحصیل، خود از عالمان و فرهیختگان شهر مقدس نجف گشت.
آثاری چند در علوم پزشکی، ریاضی، فلسفی، کلامی از خود به جا گذاشت.
آن بزرگوار در سوم جمادی الاول سال ۱۳۴۳ هجری قمری در حالی که درست شصت و چهار سال از عمر او گذشته بود، به دیار باقی شتافت.
[۵۰] امین، سیدمحسن، اعیان الشیعة، ج۷، ص۳۵۹، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ هجری قمری.    

۲. سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی که علوم درایه و حدیث را از ایشان آموخت.
[۵۱] رستمی چافی، علی، کرامات مرعشیه، ج۲، ص۱۲.

۳. شیخ جعفر بن حسین استرآبادی.
۴. میرزا اسدالله بن ملاعلی خلیلی.
۵. میرزا محمود بن ملاعلی خلیلی.
۶. میرزا صالح بن میرزا باقرخلیلی.
۷. میرزا محمد بن میرزا حسین خلیلی.
۸. میرزا محمدتقی بن میرزا حسین خلیلی.
۹. شیخ محمد فرزند شیخ جعفر زاهد.
شیخ محمد فرزند شیخ جعفر زاهد نجفی از تحصیل کردگان موفق در نجف اشرف بود که در دانش‌های نحو و صرف و معانی و بیان و شعر و عروض تبحر ویژه‌ای داشت و به همین سبب مورد عنایت استادانش بویژه ادیب و شاعر بزرگ عراق سیدابراهیم طباطبایی (متوفای ۱۳۱۹ هجری قمری) قرار داشت. او در کنار تحصیل به تدریس نیز اشتغال داشت و طلاب بسیاری در درس‌های او شرکت می‌کردند.
علامه حرزالدین می‌گوید: شیخ محمد زاهد با گروهی از دوستانش در درس فقه و اصول و هیئت و طب یونانی من حاضر می‌شدند. وی در روز جمعه بیست و هفتم رجب سال ۱۳۲۹ هجری قمری دار فانی را وداع گفت و در وادی‌السلام به خاک سپرده شد.
[۵۲] حرزالدین، محمد، معارف الرجال، ج۲، ص۳۸۳، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۵ هجری قمری.

۱۰. سیدمحمدحسین شاه عبدالعظیمی فرزند سیدمحمدعلی شاه عبدالعظیمی.
سیدمحمدحسین حسینی شاه عبدالعظیمی در سال ۱۲۸۰ هجری قمری در نجف اشرف به دنیا آمد. وی پس از گذراندن درس‌های مقدماتی حوزه‌ علمیه، برای کسب مراتب عالی علوم اسلامی به نزد بزرگان زادگاهش شتافت. از جمله استادان او پدرش سید محمدعلی (شاه عبدالعظیمی)، ملا حسین‌قلی همدانی، میرزا حسین خلیلی و علامه حرزالدین‌اند.
آن بزگوار به خواست استادش میرزا حسین خلیلی برای ارشاد و تعلیم احکام و معارف دینی به منطقه طویرج هجرت کرد و تا آخر عمر در آن جا ماند تا این که در رجب ۱۳۴۳ هجری قمری دار فانی را وداع گفت. پیکر مطهر وی به نجف منتقل و در صحن غروی نزدیک باب المراد به خاک سپرده شد.
[۵۳] حرزالدین، محمد، معارف الرجال، ج۲، ص۲۵۷، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۵ هجری قمری.

۱۱. سیدمحمدباقر شاه عبدالعظیمی فرزند سیدمحمدعلی شاه عبدالعظیمی، برادر سیدمحمدحسین شاه عبدالعظیمی.
۱۲. سیدمحمدتقی شاه عبدالعظیمی فرزند سیدمحمدعلی شاه عبدالعظیمی، برادر سیدمحمدحسین شاه عبدالعظیمی.
۱۳. شیخ ابوتراب نهاوندی.
۱۴. شیخ محمدباقر بن اسدالله اصفهانی.
۱۵. سیدحسن بن میرزا صالح قزوینی.
۱۶. سیدهادی بن میرزا صالح قزوینی.
۱۷. سیدحسین فرزند سیدراضی قزوینی.
۱۸. شیخ علی حرزالدین.
۱۹. شیخ طیب علی ساله صورتی. وی از طلاب هندی بود که به نجف هجرت کرد. او در درس نهج البلاغه و نجوم و کلام و هیئت علامه حرزالدین شرکت می‌کرد و از شاگردان بارز ایشان بود. وی پس از طی مراحل عالی علوم اسلامی به هند بازگشت.
[۵۴] مرعشی نجفی، المسلسلات فی الاجازات، ج۲، ص۴۲، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
[۵۵] حرزالدین، محمد، معارف الرجال، ج۱، ص۳۸۸، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۵ هجری قمری.

۲۰. شیخ هادی طرفی طایی نجفی متوفای ۱۳۵۸ هجری قمری.
[۵۶] حرزالدین، محمد، معارف الرجال، ج۳، ص۲۳۵، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۵ هجری قمری.


شیخ محمد حرزالدین از عالمانی است که در علوم عقلی و نقلی و علوم غریبه جامع می‌بود. آثار گوناگون به جا مانده از وی گویای این واقعیت است. شرح‌حال نگاران و دانشمندان علم رجال درباره شخصیت علمی او بسیار سخن گفته‌اند. آیت‌الله مرعشی نجفی در این باره می‌گوید:
عالم ژرف نگر آیت‌الله شیخ‌ محمد حرزالدین نجفی از عالمان سرشناس در نجف اشرف، در دانش‌های رجال و انساب و سیره و تاریخ و مانند آن‌ها متخصص بود.
[۵۷] موسوی‌جزائری، سیدعبدالله، الاجازة الکبیرة، ص۱۳۳، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۱۴ هجری قمری.

در جای دیگر درباره‌ی ایشان می‌گوید:
وی افزون بر علوم دینی از فقه و اصول و تفسیر و لغت و کلام و مانند آن‌ها، در علوم غریبه و علم نجوم آگاهی‌های فراوان داشت و از معدود کسانی بود که در این زمینه‌ها، تبحر و تخصص کافی داشت.
[۵۸] مرعشی نجفی، المسلسلات فی الاجازات، ج۲، ص۴۳، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.

سیدحسن صدر در تکملة امل الآمل گوید:
فقیه بزرگوار حرزالدین دانشمندی کامل، ادیب، ژرف‌نگر در دانش‌های عقلی و نقلی، متضلع در سیر و تاریخ بویژه تاریخ عرب و دانای بر شرح حال دانشمندان و دارای آگاهی‌های فراوان از علوم غریبه بود.
[۵۹] تکملة امل الآمل، قسمت خطی، به نقل از المسلسلات، ج۲، ص۴۳.

شیخ آقابزرگ تهرانی او را عالمی متبحر، جامع علوم گوناگون، از عالمان بارز در بسیاری علوم و فنون معرفی می‌کند.
[۶۰] نقباء البشر، قسمت خطی، به نقل از المسلسلات، ج۲، ص۴۳.
نویسنده معجم المؤلفین، وی را دانشمند آگاه به احوال رجال معرفی می‌کند.
[۶۱] کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۱۱، ص۶۷، بیروت، مکتبه المثنی.    


عالم ربانی حرزالدین در کنار تحصیل و تحقیق و دیگر فعالیت‌های علمی به تهذیب اخلاق و دور نمودن نفس خود از رذائل و مزین کردن باطن به صفات کمالی و فضائل اخلاقی پرداخت و از جمله انسان‌های والا در علم و اخلاق گشت. سیره اخلاقی وی در معاشرت با طلاب و عالمان و دیگر اقشار گوناگون مردم از نشانه‌های این مطلب است. آن بزرگوار در هیچ مجلسی، بویژه هنگام ملاقات با مردم وارد نمی‌شد، مگر آن که به گونه‌ای حاضران را به یاد خدا تشویق می‌کرد. در گفتار خود می‌کوشید که مطلبی ادبی و علمی و تاریخی و دینی برگرفته از قرآن کریم و یا سخنان معصومان (علیهم‌السلام) در آن باشد و از هدر رفتن اوقات خود پرهیز داشت. مقام علمی او سبب نمی‌شد که برای خود جایگاهی ویژه قائل باشد.
با مردم عامی، مهربان بود و به فقیران، احسان می‌کرد. میان فقیر و غنی و نیز سیاه و سفید، تفاوت و تمایزی در اکرام کردن قائل نبود. نسبت به دنیا بی‌رغبت بود و در عین دارایی دل بسته به آن نبود. از این رو لباس خشن می‌پوشید و غذای ساده استفاده می‌کرد.
به امام حسین (علیه‌السلام) بسیار علاقه‌مند بود. بارها با پای پیاده _که بالغ بر پنجاه بار می‌شد_ به زیارت آن امام شهید مشرف شد. در برخی از این سفرها پای ایشان ورم کرد.
[۶۲] معارف الرجال، مقدمه محقق محمد حسن حرزالدین، ص۱۲.


حوزه‌های علوم دینی در طول عمر بار خود همواره با پرورش عالمان و افراد آگاه به زمان و افکار نیک و بد، در راه تثبیت مبانی اعتقادی و فکری مردم کوشا بوده و قدم‌های شایانی برداشت. آن عالمان نسبت به اوضاع جهانی و تحولات فکری و سیاسی آشنای بودند و فعالیت‌های دشمن را در نهانی‌ترین شکل خود نسبت به حوزه و جهان اسلام از نظر دور نمی‌داشتند و برای جلوگیری از نفوذ بیگانگان برنامه‌هایی را به اجرا در می‌آوردند.
علامه حرزالدین _که از علمای بیدار و دل سوز جامعه آن روز عراق بود_ از فعالیت‌های فرهنگی غربیان، به «هجوم فرهنگی» تعبیر کرد، هجومی که کیان اسلامی و ریشه‌ها را هدف قرار می‌داد.
وی در یکی از آثار خود چنین می‌گوید:
کتب گمراه‌کننده و الحادی بر عراق و سایر ممالک اسلامی هجوم آورده است. استعمارگران انگلیسی، بعد از اشغال عراق، به منظور گمراه کردن جوانان، به ایجاد مدارس مبادرت ورزیده‌اند. کتاب‌های گمراه‌کننده با هدف ترویج مادیت گسترش داده‌اند تا آن جا که جوانان از اسلام بی‌خبر مانده‌اند و دین‌شان را از ناحیه اسلام پدر و مادر می‌شناسند. تمدن دروغین غرب، آنان را فریفت.
[۶۳] حرزالدین، محمد، معارف الرجال، ج۱، ص۸۱، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۵ هجری قمری.

علامه حرزالدین با نگاه ویژه خود به مسائل زمان و نیازهای گوناگون فکری و اعتقادی قشرهای مردم، دست به خلق آثار گوناگون علمی زد و کوشید تا با این وسیله در برابر توطئه‌های دشمنان اسلام و مکتب نورانی تشیع، سدی محکم بنا کند و پاسخ گوی نیازهای فکری و دینی مردم باشد. وی در بیش‌تر علوم اسلامی و نیز علوم غریبه و علوم طبیعی آثاری متنوع دارد. آن‌ها بالغ بر هفتاد اثر است. با این حال بیش‌تر آن‌ها خطی بوده است و در کتابخانه‌ها نگه‌داری می‌شود. تنها معدودی از آن‌ها به زیور چاپ مزین شده‌اند. هر کدام از آن‌ها از منابع پژوهشی در میان دانشمندان و مجامع علمی به شمار می‌آیند.

۱. احکام الموتی (فقه استدلالی).
۲. الطهارة و انواعها. این اثر در موضوع فقه دردو جلد بوده و به گونه استدلالی است.
۳. قاعدة لاضرر.
۴. قواعد الاحکام. این اثر در دو جلد است. تدوین آن در سال ۱۳۵۵ هجری قمری به پایان رسیده است.
۵. القواعد الفقهیه. دو جلد است.
۶. القواعد الاصولیة و الفقهیة. در سال ۱۳۳۵ هجری قمری تدوین شده است.
۷. کتاب الصلاة و الصوم و الزکاة و الخمس. استدلالی است.
۸. المسائل. این اثر چندین جلد است. بیش تر مجلدات آن در موضوع فقه استدلالی است. نویسنده الذریعه می گوید: من این اثر را رؤیت کرده‌ام. برخی از مجلدات آن درباره وصیت و قصاص است. نگارش آن در سال ۱۳۲۱ هجری قمری به پایان رسیده است. برخی از آن‌ها درباره بخش آغازین ابواب فقه از باب طهارت تا باب صلاة است که در سال ۱۳۲۹ هجری قمری نگارش آن به پایان رسیده است.
مجلد دیگر که بسیار مفصل است و در سال ۱۳۳۹ هجری قمری به پایان رسیده است، درباره احکام اموات و برخی ابواب فقهی است. در پایان آن به انقلاب مردم عراق و تایید آن می‌پردازد.
برخی دیگر از مجلدات آن درباره علم کلام است. هیچ کدام از آن‌ها به چاپ نرسیده است.
[۶۴] تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۲۰، ص۳۳۰، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ هجری قمری.    

۹. المسائل و الوصیة فی الاحکام الدینیه در دو جلد است.
۱۰. مفتاح النجاح. رساله‌ عملیه است.
۱۱. مفتاح النجاح. این اثر مختصر رساله عملیه ایشان است. و در سال ۱۳۴۳ هجری قمری در نجف به چاپ رسیده است.
۱۲. مختصر المسائل. این اثر، فقه استدلالی و در دو جلد است.

۱. تعلیقة علی الرسائل الشیخ الانصاری.
۲. تعلیقة علی قوانین الاصول.
۳. تعلیقة علی معالم الاصول.
۴. تقریرالاصول.
۵. جامع الاصول. تدوین این اثر در سال ۱۳۱۰ هجری قمری شروع شده است.
۶. القواعد الاصولیة. دو جلد است.
۷. مصادر الاصول. این اثر در دو جلد بزرگ است. تدوین آن در سال ۱۳۱۵ هجری قمری به پایان رسیده است.

۱. الاحتجاج علی الیهود والنصاری. این اثر شش جلد و به دو زبان عربی و فارسی است. در جلد چهارم به مسائل اجتماعی عراق و وقایع جهان اسلام، بویژه جنگ عثمانی با سعودی می‌پردازد.
۲. الامامة. این اثر در سال ۱۳۱۹ هجری قمری تالیف شده است.
۳. الاسلام و الایمان.
۴. المسائل الغرویۀ فی العلوم العقلیة و النقلیة.
۵. وفیات الائمة (علیهم السلام).
۶. منظومة فی اصول الدین.
۷. الغیبة. درباره حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است.

۱. الاوزان و المقادیر.
۲. الآلات الصناعیة و تصویرها الهندسی.
۳. استنطاق الدائرة الابجدیة.
۴. البحر و تاثیر الکواکب فی المد و الجزر.
۵. بعث الاوان فی معرفة حوادث الزمان.
۶. تعیین الطالع بالساعة.
۷. حاشیة الدر المنثور فی شرح ابیات الشذور للجلدکی فی کیمیاء.
۸. شرح جداول الجفر الجامع و النور اللامع . تدوین این اثر در سال ۱۳۱۹ هجری قمری به پایان رسیده است.
۹. شرح الدائرة الهندیه.
۱۰. علم الرمل و النقطة.
۱۱. علم النجوم و سیرها و ثبوتها.
۱۲. علم الهیئة.
۱۳. الفوائد در موضوع کیمیاء.
۱۴. القسمة العددیۀ و الجذر.
۱۵. القواعد الجفریه.
۱۶. منظومة فی علم الرمل و النجوم و الجفر.
۱۷. مفاتیح الفوائد و تکمله الناقص و حذف الزوائد. این اثر در علم کیمیا و به دو زبان عربی و فارسی، در سال ۱۳۴۴ هجری قمری نگارش شده است.

۱. التاریخ و الادب.
۲. جامع اللغات. این اثر در سال ۱۳۲۶ هجری قمری تدوین شده است.
۳. دیوان شعر. در بیست و هشت فصل به تعداد حروف الفبا تنظیم گشته است. نام آن، وشی البرود است. مراد از، «وشی»، رنگ آمیزی نیکو است. از باب مثال می‌گویند: «وشی الثوب» که مراد از آن رنگ آمیزی و نقش نگاری پارچه و لباس است که سبب جلوه‌ بهتر و اثرگذاری برروی بیننده می‌شود. «البرود» جمع «برده» به معنای پارچه‌ها است.
موضوع اشعار در این دیوان، متنوع و گوناگون است و بسیاری از آن‌ها به گونه قصیده و غزل در مدح اهل بیت (علیهم‌السلام) و نیز عالمان و صالحان است. وی در قصیده‌ای بلند، دلاوری سالار شهیدان را به گونه‌ای زیبا به نظم درآورده است. در ابیاتی چنین می‌سراید:
و اقبل کاللیث الغبوس بمرهف همام علی ظهر المطهم ماجد یـنازل لجبا فر الهیـاج یـقوده من الحقد عن غدر السقیفه قائد.
مضمون این دو بیت به این گونه است که: او (حسین‌ (علیه‌السلام)) همانند شیر قوی پنجه یچهره درهم کشیده با شمشیر برنده حمله می‌کرد، همانند دلیر مردی که با قدرت بر اسب راهوار سوار شده است. او همواره در میدان رزم گاه هماورد می‌طلبید، در پاسخ پیمان شکنی که در سقیفه به پا شده بود.
۴. قواعد اللغات الثلاث: العربیة و الفارسیة و الترکیة.
۵. مختارات من الشعر الجاهلی.
۶. المصادر الصرفیة. در علم صرف است.
۷. ورد الهند. این اثر در قواعد زبان هندی و عربی و فارسی است.
۸. کشف الحجاب و فوائد فی علم الحروف.

۱. الاربعون حدیثا.

۱. الارصاد الالهیة فی الاسماء الحسنی.

۱. الطب و اساس العلاج.
۲. الفوائد فی الطب. این اثر به زبان فارسی است.
۳. شرح قواعد الطب. اصل اثر تالیف شیخ علی حرزالدین پدر ایشان است و شیخ محمد حرزالدین آن را شرح کرده است.

۱. الاعجاز و المعجز. درباره اعجاز قرآن است.
۲. فضل القرآن علی الدعاء.

۱. الفوائد الرجالیه. این اثر در موضوع رجال و در دو جلد، در سال ۱۳۵۱ هجری قمری به نگارش درآمده است.
۲. قواعد الرجال و فوائد المقال.
۳. معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء.
این اثر ارزشمند در سه جلد و در موضوع تراجم و شرح حال زندگی علمی و اجتماعی عالمان و فقیهان عالم تشیع است. گستره موضوع کتاب گرچه همه عالمان مکتب تشیع از صدر اسلام و حتی صحابه پیامبر و تابعان را در برمی‌گیرد، ولی بیش‌تر شخصیت‌هایی که در این اثر آمده‌اند، از عالمان و فقیهان نامدار چند قرن اخیر و از معاصران‌اند.
شیوه تدوین حرزالدین در این اثر برای معرفی هر شخصیت، شیوه‌ای تقریبا ثابت و به گونه اختصار است. در آغاز نام شخصیت و نام پدر و نیاکان و سال تولد و وفات آنان را بیان و پس از آن به محل تولد و چگونگی شکل‌گیری شخصیت علمی و اخلاقی و اجتماعی هر شخصیت می‌پردازد. از این رو نیم نگاهی به محل سکونت و اقامت و نیز استادان آنان دارد. در آخر ضمن بیان آثار علمی و اجتماعی آنان، زمان و مکان وفات و محل دفن آنان را نیز ذکر می‌کند.
نکته قابل توجه آن که حرزالدین افزون بر بیان شرح حال شخصیت‌های مهم و نامدار، به بیان زندگانی عالمانی می‌پردازد که یا اصلا نامی از آنان در منابع پژوهشی دیده نمی‌شود و یا به مقدار کافی وجود ندارد. از این رو این کتاب، یکی از منابع پژوهشی قابل اعتنا برای پژوهندگان در موضوع شرح حال و ترجمه نگاری است.
معارف الرجال بارها در نجف و قم به چاپ رسیده است. در قم از سوی چاپ خانه ولایت در سال ۱۴۰۵ هجری قمری به زیور طبع مزین شد. و نیز در این سال از سوی کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی در قم به چاپ رسید.
۴. مراقد المعارف. این اثر در دو جلد و در سال‌های ۱۳۸۹ و ۱۳۹۱ هجری قمری به چاپ رسیده است. این اثر درباره قبر و مرقد بسیاری از علویان و صحابه و تابعان و راویان و ادیبان و شاعران است. شیوه تدوین در این اثر به این گونه است که نویسنده، افزون بر تعیین محل دفن هر شخص و درج تصویر قبر و بقعه، به معرفی اجمالی شخصیت علمی و اجتماعی و معنوی صاحب قبر می‌پردازد و خواننده را با وقایع تاریخی مرتبط با او آشنا می‌کند. یکی از ویژگی‌های این اثر، آن است که بسیاری از آن قبرها را خود نگارنده و با حضور خود دیده و با مطالعه قرائن و وقف‌نامه‌ها و اسناد موجود در هر منطقه، از صحت آنان‌ها اطمینان حاصل کرده است و نیز تعداد قابل اعتنایی از مقابر را که آگاهی درستی از آن‌ها در دست نبوده، کشف و ضبط کرده است.
این کتاب ارزشمند که به گونه الفبایی نگارش یافته است، می‌تواند منبعی مطمئن و دقیق درباره مقابر و شرح حال آنان برای پژوهشندگان و شرح حال نویسان باشد. این اثر بارها به چاپ رسیده است. در قم در سال ۱۹۹۲ م از سوی نشر سعید بن جبیر، و در نجف اشرف در سال ۱۳۹۱ هجری قمری از سوی مطبعة الآداب، در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته است.

۱. ادراک الحواس الخمس.
۲. الاسرار النجفیه. این اثر به زبان فارسی و عربی در خواص سنگ‌ها و نباتات و امثال آن‌ها است.
۳. ایضاح التحریر. این اثر شرح تحریر خواجه نصیرالدین طوسی است.
۴. تعلیقة علی الدر المنظم فی السر الاعظم.
۵. رسالة فی الرؤیا.
۶. شرح حکمة دانیال.
۷. علم الآفاق.
۸. فهرست الارصاد.
۹. القضاء.
۱۰. نجاة الداعین و وسیلة الخاطئین. این اثر در سه جلد و به دو زبان عربی و فارسی است.
۱۱. النوادر. این اثر به گونه کشکول و در یازده جلد است.
[۶۵] تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۹، ص۹۸۶، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ هجری قمری.    
[۶۶] تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱۰، ص۱۴۶، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ هجری قمری.    
[۶۷] تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۲۱، ص۱۹۲، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ هجری قمری.    
[۶۸] تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۲۶، ص۳۰، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ هجری قمری.    
[۶۹] تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ص۴۶، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ هجری قمری.
[۷۰] تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱۱، ص۶۶، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ هجری قمری.    
[۷۱] تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱۷، ص۲۷۷، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ هجری قمری.    
[۷۲] تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۲۰، ص۳۳۰، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ هجری قمری.    
[۷۳] تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۲۱، ص۹۶، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ هجری قمری.    
[۷۴] تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۲۴، ص۳۴۰، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ هجری قمری.    
[۷۵] مرعشی نجفی، المسلسلات فی الاجازات، ج۲، ص۴۵، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
[۷۶] جعفر محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، ج۲، ص۱۶۸، نجف ، چاپخانه الآداب، ۱۳۷۸ هجری قمری.
[۷۷] شریف القرشی، باقر، حیاة الامام المهدی، ص۲۲۲، چابخانه امیر، ۱۴۱۷ هجری قمری.
[۷۸] حرزالدین، محمد، معارف الرجال، ج۱، ص۴، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۵ هجری قمری.
[۷۹] حبیب آبادی، معلم، مکارم الاثار، ج۶، ص۲۰۵۲، چاپ نشاط اصفهان.
[۸۰] تهرانی، آقابزرگ، مصفی المقال، ص۴۵۰، چاپخانه دولتی ایران، ۱۳۳۷ شمسی.


۱. علی حرزالدین.
۲. عبدالکریم حرزالدین فرزند علامه حرزالدین. او از ادیبان شهر نجف اشرف است.
۳. محمدحسین حرزالدین فرزند علی بن محمد حرزالدین و نوه ی علامه حرزالدین.
او متولد ۱۳۴۹ هجری قمری و متوفای ۱۴۱۹ هجری قمری در نجف اشرف است. وی از عالمان و ادیبان آن دیار مقدس به شمار می‌آید. از جمله آثار او، تقریرات دروس استادان خود، مانند آیت‌الله خویی تاریخ نجف اشرف و تحقیق و تعلیقه بر آثار جد خود، از جمله معارف الرجال است.
[۸۱] امینی، محمد هادی، معجم رجال الفکر و الادب فی النجف، ج۱، ص۴۰۷.
[۸۲] تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۲۱، ص۱۹۲، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ هجری قمری.    


دانشمند بزرگوار علامه حرزالدین پس از سال‌ها کوشش و تلاش در راه پژوهش و پرورش انسان‌های والا و نشر معارف و احکام دینی، در زوال روز پنج شنبه، اول ماه ربیع الاول، سال ۱۳۶۵ هجری قمری در حالی که نود و سه سال از عمر با برکتش گذشته بود، در نجف اشرف، جان به جان آفرین تسلیم کرد و به ملکوت اعلی پیوست.
پیکر پاک آن عالم فرزانه پس از تشییعی با شکوه در شب جمعه در مقبره خانوادگی واقع در محله العماره (بافت نجف قدیم، توسط چهار محور در راستای جهات اصلی جغرافیایی و منتهی به حرم شریف امام علی (علیه‌السّلام) در مرکز شهر، به چهار محله اصلی تقسیم می‌شود: محله العماره در شمال غربی، الحویش جنوب غربی، براق در جنوب شرقی، مشراق در شمال شرقی.) نزدیک منزل آن عالم ربانی به خاک سپرده شد.
[۸۳] تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱۸، ص۲۶، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ هجری قمری.    
[۸۴] حبیب آبادی، معلم، مکارم الاثار، ج۶، ص۲۰۵۲، چاپ نشاط اصفهان.


۱. ↑ تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱۸، ص۲۳، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ هجری قمری.
۲. ↑ جعفر محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، ج۲، ص۱۶۲، نجف ، چاپخانه الآداب، ۱۳۷۸ هجری قمری.
۳. ↑ زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۲، ص۲۰۶، بیروت، دارالعلم للملائین، ۱۹۸۰ م.    
۴. ↑ امین، حسن، مستدرکات اعیان الشیعة، ج۱، ص۱۸۶، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۱۸ هجری قمری.
۵. ↑ حرزالدین، محمد، معارف الرجال، ج۱، ص۲۳۱، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۵ هجری قمری.
۶. ↑ جعفر محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، ج۲، ص۱۶۴، نجف ، چاپخانه الآداب، ۱۳۷۸ هجری قمری.
۷. ↑ حرزالدین، محمد، معارف الرجال، ج۱، ص۸۳، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۵ هجری قمری.
۸. ↑ تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱۷، ص۲۷۷، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ هجری قمری.    
۹. ↑ زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۲، ص۳۰۸، بیروت، دارالعلم للملائین، ۱۹۸۰ م.
۱۰. ↑ امینی، محمد هادی، معجم رجال الفکر و الادب فی النجف، ص۱۲۴.
۱۱. ↑ مرعشی نجفی، المسلسلات فی الاجازات، ج۲، ص۴۲، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
۱۲. ↑ امین، حسن، مستدرکات اعیان الشیعة، ج۱، ص۱۸۶، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۱۸ هجری قمری.
۱۳. ↑ حبیب‌آبادی، معلم، مکارم الاثار، ج۶، ص۲۰۵۲، چاپ نشاط اصفهان.
۱۴. ↑ حرزالدین، محمد، معارف الرجال، ج۲، ص۲۹۱، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۵ هجری قمری.
۱۵. ↑ تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱۴، ص۵۷، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ هجری قمری.    
۱۶. ↑ تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱۶، ص۲۸۱، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ هجری قمری.    
۱۷. ↑ تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۲۰، ص۹۱، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ هجری قمری.    
۱۸. ↑ کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۱، ص۱۰۴، بیروت، مکتبه المثنی.    
۱۹. ↑ مجمع الفکر الاسلامی، موسوعة مؤلفی الامامیة، ج۱، ص۴۰۱، ۱۴۲۰ هجری قمری.
۲۰. ↑ امین، سیدمحسن، اعیان الشیعة، ج۲، ص۲۱۸، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ هجری قمری.    
۲۱. ↑ امین، حسن، مستدرکات اعیان الشیعة، ج۱، ص۱۸۶، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۱۸ هجری قمری.
۲۲. ↑ مرعشی نجفی، المسلسلات فی الاجازات، ج۲، ص۴۲، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
۲۳. ↑ امین، حسن، مستدرکات اعیان الشیعة، ج۱، ص۱۸۶، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۱۸ هجری قمری.
۲۴. ↑ حرزالدین، محمد، معارف الرجال، ج۲، ص۳۶۱، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۵ هجری قمری.
۲۵. ↑ مرعشی نجفی، المسلسلات فی الاجازات، ج۲، ص۴۲، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
۲۶. ↑ امین، حسن، مستدرکات اعیان الشیعة، ج۱، ص۱۸۶، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۱۸ هجری قمری.
۲۷. ↑ حرزالدین، محمد، معارف الرجال، ج۲، ص۳۶۱، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۵ هجری قمری.
۲۸. ↑ حرزالدین، محمد، معارف الرجال، ج۲، ص۳۶۱، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۵ هجری قمری.
۲۹. ↑ حرزالدین، محمد، معارف الرجال، ج۲، ص۳۶۱، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۵ هجری قمری.
۳۰. ↑ امین، حسن، مستدرکات اعیان الشیعة، ج۱، ص۱۸۶، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۱۸ هجری قمری.
۳۱. ↑ مرعشی نجفی، المسلسلات فی الاجازات، ج۲، ص۴۲، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
۳۲. ↑ حرزالدین، محمد، معارف الرجال، ج۲، ص۳۰۲، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۵ هجری قمری.
۳۳. ↑ آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱۰، ص۲۵۶، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ هجری قمری.    
۳۴. ↑ صدر، سیدحسن، تکملة امل الآمل، ص۴۳۳، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۲۶ هجری قمری.    
۳۵. ↑ مرعشی نجفی، المسلسلات فی الاجازات، ج۲، ص۴۲، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
۳۶. ↑ تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱۰، ص۲۵۶، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ هجری قمری.    
۳۷. ↑ طباطبائی یزدی، سید محمد کاظم، العروه الوثقی، ج۱، ص۷، موسسه نشر اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، ۱۴۱۷ هجری قمری.    
۳۸. ↑ بحرالعلوم، سید محمدصادق، الفوائد الرجالیة، ج۱، ص۱۴۲، تهران، مکتبه الصادق، ۱۳۶۳ هجری شمسی.    
۳۹. ↑ زندگانی آیت‌الله آقا رضا همدانی، ج۳، ص۲۰۶.
۴۰. ↑ تهرانی، آقابزرگ، مصفی المقال، ص۳۲۲، چاپخانه دولتی ایران، ۱۳۳۷ شمسی.
۴۱. ↑ تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۴، ص۴۴۴، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ هجری قمری.    
۴۲. ↑ تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۴، ص۴۰۹، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ هجری قمری.    
۴۳. ↑ تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۵، ص۲۷، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ هجری قمری.    
۴۴. ↑ تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۷، ص۸۱، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ هجری قمری.    
۴۵. ↑ کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۱۱، ص۶۰، بیروت، مکتبه المثنی.    
۴۶. ↑ مرعشی نجفی، المسلسلات فی الاجازات، ج۲، ص۴۲، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
۴۷. ↑ مرعشی نجفی، المسلسلات فی الاجازات، ج۲، ص۴۲، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
۴۸. ↑ مرعشی نجفی، المسلسلات فی الاجازات، ج۲، ص۴۲، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
۴۹. ↑ موسوی‌جزائری، سیدعبدالله، الاجازة الکبیرة، ص۱۳۳، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۱۴ هجری قمری.
۵۰. ↑ امین، سیدمحسن، اعیان الشیعة، ج۷، ص۳۵۹، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ هجری قمری.    
۵۱. ↑ رستمی چافی، علی، کرامات مرعشیه، ج۲، ص۱۲.
۵۲. ↑ حرزالدین، محمد، معارف الرجال، ج۲، ص۳۸۳، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۵ هجری قمری.
۵۳. ↑ حرزالدین، محمد، معارف الرجال، ج۲، ص۲۵۷، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۵ هجری قمری.
۵۴. ↑ مرعشی نجفی، المسلسلات فی الاجازات، ج۲، ص۴۲، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
۵۵. ↑ حرزالدین، محمد، معارف الرجال، ج۱، ص۳۸۸، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۵ هجری قمری.
۵۶. ↑ حرزالدین، محمد، معارف الرجال، ج۳، ص۲۳۵، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۵ هجری قمری.
۵۷. ↑ موسوی‌جزائری، سیدعبدالله، الاجازة الکبیرة، ص۱۳۳، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۱۴ هجری قمری.
۵۸. ↑ مرعشی نجفی، المسلسلات فی الاجازات، ج۲، ص۴۳، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
۵۹. ↑ تکملة امل الآمل، قسمت خطی، به نقل از المسلسلات، ج۲، ص۴۳.
۶۰. ↑ نقباء البشر، قسمت خطی، به نقل از المسلسلات، ج۲، ص۴۳.
۶۱. ↑ کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۱۱، ص۶۷، بیروت، مکتبه المثنی.    
۶۲. ↑ معارف الرجال، مقدمه محقق محمد حسن حرزالدین، ص۱۲.
۶۳. ↑ حرزالدین، محمد، معارف الرجال، ج۱، ص۸۱، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۵ هجری قمری.
۶۴. ↑ تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۲۰، ص۳۳۰، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ هجری قمری.    
۶۵. ↑ تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۹، ص۹۸۶، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ هجری قمری.    
۶۶. ↑ تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱۰، ص۱۴۶، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ هجری قمری.    
۶۷. ↑ تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۲۱، ص۱۹۲، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ هجری قمری.    
۶۸. ↑ تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۲۶، ص۳۰، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ هجری قمری.    
۶۹. ↑ تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ص۴۶، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ هجری قمری.
۷۰. ↑ تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱۱، ص۶۶، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ هجری قمری.    
۷۱. ↑ تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱۷، ص۲۷۷، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ هجری قمری.    
۷۲. ↑ تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۲۰، ص۳۳۰، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ هجری قمری.    
۷۳. ↑ تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۲۱، ص۹۶، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ هجری قمری.    
۷۴. ↑ تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۲۴، ص۳۴۰، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ هجری قمری.    
۷۵. ↑ مرعشی نجفی، المسلسلات فی الاجازات، ج۲، ص۴۵، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
۷۶. ↑ جعفر محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، ج۲، ص۱۶۸، نجف ، چاپخانه الآداب، ۱۳۷۸ هجری قمری.
۷۷. ↑ شریف القرشی، باقر، حیاة الامام المهدی، ص۲۲۲، چابخانه امیر، ۱۴۱۷ هجری قمری.
۷۸. ↑ حرزالدین، محمد، معارف الرجال، ج۱، ص۴، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۵ هجری قمری.
۷۹. ↑ حبیب آبادی، معلم، مکارم الاثار، ج۶، ص۲۰۵۲، چاپ نشاط اصفهان.
۸۰. ↑ تهرانی، آقابزرگ، مصفی المقال، ص۴۵۰، چاپخانه دولتی ایران، ۱۳۳۷ شمسی.
۸۱. ↑ امینی، محمد هادی، معجم رجال الفکر و الادب فی النجف، ج۱، ص۴۰۷.
۸۲. ↑ تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۲۱، ص۱۹۲، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ هجری قمری.    
۸۳. ↑ تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱۸، ص۲۶، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ هجری قمری.    
۸۴. ↑ حبیب آبادی، معلم، مکارم الاثار، ج۶، ص۲۰۵۲، چاپ نشاط اصفهان.


سایت فرهیختگان تمدن شیعه، برگرفته از مقاله «محمد حرزالدین نجفی».    


رده‌های این صفحه : عالمان شیعه | عالمان شیعی سده دوازدهم(قمری) | عالمان عراق سده دوازدهم(قمری) | عالمان عراقی | نویسندگان عراقی | نویسندگان عراقی سده دوازدهم(قمری)
جعبه ابزار