محمد بن علی ترمذی (دائرة‌المعارف‌مؤلفان‌اسلامی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابوعبدالله محمد بن علی ترمذی (م حدود
۳۰۰ق)، از محدثان
شافعی مذهب قرن سوم هجری قمری در
خراسان بود. برخی از دانشمندان اهل‌سنت او را فردی عارف، امام، حافظ، زاهد و حکیم معرفی کرده، ولی بعضی دیگر به جهت مسلک
صوفی‌گری و نوشتن کتاب‌هایی در این رابطه، او را مورد
مذمت و نکوهش قرار داده‌اند.
ابوعبدالله محمد بن علی بن حسن ترمذی مؤذن صوفی، اهل ترمذ و از شیوخ بزرگ خراسان بود.
در خراسان و
عراق از عده زیادی حدیث شنید و از محدثان شافعی مذهب به‌شمار می‌رفت.
از پدرش و
قتیبة بن سعید،
سفیان بن وکیع و
صالح بن عبدالله ترمذی روایت کرده و
یحیی بن منصور قاضی، حسن بن علی و عده‌ای دیگر از بزرگان
نیشابور از وی روایت کرده‌اند. ترمذی در سال
۲۸۵ق بعد از ورود به نیشابور به نقل و نشر حدیث پرداخت. وی در ترمذ نیز به نشر علم و نوشتن اشتغال داشت، ولی با نوشتن کتاب‌های ختم الولایة و علل الشریعة متهم به
کفر شد و او را از شهر بیرون کردند و سپس وارد
بلخ شد و چون اهالی آنجا با وی هم عقیده بودند، نسبت به وی استقبال و احترام نمودند. برخی از دانشمندان اهل‌سنت او را فردی عارف، امام، حافظ، زاهد و حکیم معرفی کرده و مواعظ و نصایحی را از وی نقل کرده‌اند،
ولی بعضی دیگر به جهت مسلک صوفی‌گری و نوشتن کتاب‌هایی در این رابطه، او را مورد مذمت و نکوهش قرار داده‌اند.
ابونعیم اصفهانی وی را مورد ستایش قرار داده و مستقیم الطریق به حساب می‌آورد و او را همنشین بزرگان صوفیه چون
ابوتراب نخبشی و
یحیی بن جلاء می‌داند.
وی علاوه بر
علوم اسلامی، با
نجوم نیز آشنایی داشت و در همین رابطه کتاب نوروزنامه را به
زبان فارسی به رشته تحریر در آورد.
کتاب‌های الفروق، غرس الموحدین، عود (غرر) الامور، المناهی، شرح الصلاة،
ختم الانبیاء، ریاضة النفس، الاحتیاط، مناهج العباده، المنهج، نوادر الاصول فی معرفة اخبار الرسول، اثبات العلل للشریعة، ختم الاولیاء،
مختصر نوادر الاصول، طبقات الصوفیه،
حقائق التفسیر،
المسائل المکنونة، الاکیاس و المفترین، بیان الفرق بین الصدر و القلب و الفؤاد و اللب، العقل و الهوی، الصلاة و مقاصدها،
به اضافه سه کتاب پیش گفته از آثار اوست.
از آنجا که انباری در سال
۳۱۸ق از وی حدیث شنید و حدود نود سال عمر کرد،
می‌توان وفات ترمذی را حدود سال ۳۰۰ق دانست، ولی عده‌ای وفات او را سال
۲۵۵ق دانسته‌اند.
ذهبی نام وی را در ردیف درگذشتگان سال
۲۸۱ تا
۲۹۰ق ذکر کرده است.
البته روشن است که چون وی در سال
۲۸۵ق در نیشابور مشغول تدریس بود، مرگش بایستی پس از این تاریخ رخ داده باشد.
• پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، ج۱، ص۶۷۶-۶۷۷، برگرفته از مقاله «محمد ترمذی».
