محمد بن علی ترمذی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ترمِذی، ابوعبداللّه محمدبن علی ملقب به حکیم، محدّث، مؤلف و از عرفای بزرگ
قرن سوم می‌باشد.
غیر از آنچه وی در شرح حال خود نوشته است، اطلاعات کمی در باره او در کتب
صوفیه وجود دارد.
ترمذی به احتمال بسیار بین سالهای ۲۰۵و ۲۱۵ در خانواده ای اهل
علم در
ترمذ به
دنیا آمد.
پدرش علی بن حسن یا علی بن حسین، محدّث بود.
احتمالاً
اولین معلمِ ترمذی پدرش بود.
ترمذی نیز مانند او به سرزمینهای شرق اسلامی
سفر کرد و در شهرهایی چون
بغداد حدیث شنید.
در بیست وهشت سالگی به
حج رفت.
در زمان اقامتش در
مکه حالی روحانی به او دست داد که خود آن را سرآغاز
سلوک عارفانه اش خوانده است.
بر اثر این حال، وی میل شدیدی به کناره گیری از دنیا یافت و شروع به حفظ
قرآن کرد.
ترمذی پس از بازگشت به موطنش، به ریاضتهای شدید پرداخت و پس از چندی گروهی گرد او جمع شدند.
ظاهراً دیدگاههای او سبب بدنامی اش شد و سرانجام نزد مقامات حکومتی متهم به
ارتداد گردید.
ترمذی برای
دفاع از خود به اقامتگاه حاکم در
بلخ رفت و گویا توانست این اتهام را رفع کند.
بخشی از شرح حالی که ترمذی از خود به جا گذاشته، شرح رؤیاهای او و همسرش است که با مضامین رمزی، از وصول وی به مقامات عرفانی خبر می‌دهد.
در تاریخ وفات او اختلاف است؛ در بعضی منابع آمده است: وی در سال ۲۸۵ق درگذشت. برخی دیگر، سال فوت او را ۲۹۵ق خوانده است، اما نظر راجح و اقوی این است که او پس از سال ۳۱۸ق درگذشته است؛ زیرا
ابن حجر عسقلانی می‌گوید: انباری در سال ۳۱۸ق از او (حدیث) شنیده است. پس حدود سال ۳۲۰ق و در نود سالگی درگذشته است.
بسیاری از صوفیه را از مریدان و پیروان او دانسته اند، از جمله این صوفیان
احمدبن محمدبن عیسی از مشایخ
عراق،
حسن بن علی جوزجانی و
ابوبکرِ وراق ترمذی را می‌توان نام برد.
علما و عرفایی مانند
امام محمد غزالی نیز از آثار و افکار او بهره برده اند.
نفوذ ترمذی عمدتاً از طریق تألیفاتش پایدار ماند.
آثار او را به دو دسته می‌توان تقسیم کرد: آثاری که با عناوین مختلف از آن‌ها یاد شده است، و گزیده‌هایی از آثار پرحجم او.
مهمترین آثار ترمذی عبارت‌اند از:
۱) رساله سیرة الاولیاء، که شهرت آن بیش‌تر به سبب موضوع ختم
ولایت است که یکی از بخشهای فرعی کتاب محسوب می‌شود، ولی عنوان ختم الولایة چنان شهرت یافت که کتاب به نام ختم الاولیاء یا
ختم الولایه معروف، و دو بار هم به همین نام چاپ شد، یک بار به اهتمام عثمان یحیی در بیروت (۱۹۶۵/ ۱۳۴۴ ش) و بار دیگرهم در ۱۹۹۲/ ۱۳۷۱ ش در در بیروت به چاپ رسید.
ترمذی در این رساله برای نخستین بار موضوع سلسله مراتب
اولیاءاللّه را مطرح کرد که قرنها بعد بر
ابن عربی و از طریق او بر آثار صوفیان دیگر تأثیر گذاشت.
۲) نوادر الاصول، که در آن ضمن شرح و
تفسیر ۲۹۱
حدیث نبوی ، در باره
عبادات و
معاملات و
سلوک و
اخلاق سخن گفته است. این کتاب حجیم ترین اثر ترمذی است و در ۱۲۹۳ در استانبول چاپ شده است.
۳)
علل الشریعه ، که در آن تکالیف شرعی به شیوه ای عرفانی
تأویل شده است. ظاهراً ترمذی به سبب برخی مطالب این کتاب از زادگاهش بیرون رانده شد. از این اثر دو نسخه خطی، یکی در استانبول و دیگری در قاهره، وجود دارد.
۴) کتاب الصلوة، در باره نماز و آثار آن به شیوة باطنی می باشد. این کتاب در ۱۹۶۵ در قاهره چاپ شد.
۵) المَنهیّات، که
تأویل باطنی منهیّات
شرعی است (بیروت ۱۹۸۶).
۶) کتاب الحقوق، در باره تکالیف متقابل و واجب گروههای اجتماعی، که هر کدام منافع خاصی برای جامعه دارند. نسخه خطی آن در مخطوطات
اسماعیل صائب در
ترکیه موجود است.
۷) کتاب
الامثال ، مجموعه ای نسبتاً بزرگ از مثلهایی که در قرآن و
سنّت پیامبر و
کلام مشایخ آمده است و مقصود از نگارش آن تبیین ماهیت تجربه های عرفانی و
طریقت صوفیانه است. (قاهره ۱۹۷۵)
۸) کتاب
الفُروق ، که در آن مؤلف کوشیده است به کمک ۱۶۴جفت کلمه هم معنا، نشان دهد که کلمات مترادف وجود ندارند. این کتاب چاپ نشده است.
نسخه های خطی متعددی از آن در کتابخانه های ترکیه و
مصر و
فرانسه وجود دارد.
۹) کتاب
الاَکیاس و المُغتَرّین ، در باره اعمال صحیح و ناصحیح در ادای واجبات و مستحبات دینی، مانند وضو و نماز و طلب علم و نکاح و تلاوت قرآن و بنای مساجد و برخی خطاهایی که زهاد، سالکان مبتدی و جز آن‌ها با عنایت به سیروسلوک عارفانه مرتکب می‌شوند.
غزالی در احیاء علوم الدین در رُبع مهلکات از این کتاب استفاده کرده است.
۱۰) کتاب
ریاضة النفس ، در مسائل
انسان شناسی و
طریقت عرفانی می باشد. این کتاب دو بار و آخرین بار به اهتمام آرتور جان آربری چاپ شده است.
۱۱) کتاب
ادب النفس ، شامل پرسشهایی در باره عرفان و مخصوصاً در باره معنای یقین می‌باشد.
۱۲)
منازل القاصدین ، اثری کم حجم در باره هفت مقام یا منزل سیروسلوک. این کتاب با عنوان منازلُ العِباد نیز شناخته شده و در ۱۹۸۸ در
قاهره به چاپ رسیده است.
۱۳)
علم الاولیاء، در باره علم
اولیای الاهی و برخی موضوعات عرفانی دیگر است.
۱۴)
الفَرقُ بین الایات و الکرامات، که تکمله سیرة الاولیاء به شمار می‌آید و در آن موضوع امکان
کرامات اولیا بررسی شده است. نسخه های خطی آن در مخطوطات اسماعیل صائب در ترکیه و در گوتینگن وجود دارد. این کتابها به اشتباه به ترمذی نسبت داده شده است: کتاب الحج و اسراره، غور الامور، الفرق بین الصدر و القلب و الفؤاد و اللُّب، و معرفة الاسرار.
ترمذی تا حد متکلمان و فقیهان تحصیل کرد و بر کل
معارف اسلامی زمان خود احاطه داشت. و از تصوف زمان خود، بویژه مکتب
بغداد ، فاصله گرفت و در آثارش کلمه صوفی را به کار نبرد. وی را به جهت طلب
حکمت و معرفت عرفانی در باره آدم و عالم، باید حکیم دانست. ترمذی برای نگارش آثارش از منابع مختلفی بهره برده است.
وی بی این‌که
شیعه باشد از شیعه و حتی از جریانهای افراطی آن (
غالیان) مطالبی اخذ کرد، از افکار و آرای گنوسی و نوافلاطونی استفاده کرد و مدتی نیز به خواندن علوم طبیعی پرداخت. او همه این عناصر فکری را با تجربه های عرفانی خود درآمیخت.
وی نخستین مؤلفی است که نوشته هایش ترکیبی از تجارب عرفانی، انسان شناسی، جهان شناسی و
الاهیات اسلامی است.
به طور کلی نظام فکری ترمذی نماینده حکمت قدیم اسلامی است که هنوز عناصر سنّت فلسفی ارسطویی و نوافلاطونی را نپذیرفته است.
انسان شناسی و جهان شناسی در آثار او جایگاهی خاص دارد.
ترمذی در انسان شناسی خود سه مرکز عمل را مشخص کرده است:
سَر و قلب و شکم.
جایگاه عقل سر و
جایگاه نفس (شهوت و هوای نفس) شکم است.
نفس (امّاره) و عقل با صدر که واجد نور
الاهی یا معرفت است، در نزاع اند.
جایگاه معرفت ، قلب است و معرفت از قلب به صدر می‌تابد. معرفت عرفانی زمانی حاصل می‌شود که عارف با مجاهدت و ریاضت، تأثیر نفس را بر نور
الاهی معرفت متوقف کند.
موضوع مهم و محوری آثار ترمذی، موضوع
ولایت است که بعدها در
مکتب ابن عربی بسط یافت. وی ولایت را برتر از
نبوت ، و ولایت
پیامبر اکرم را بالاتر از مقام نبوت او می‌دانست، زیرا به نظر وی نبوت صفت خلق در برابر خلق و ولایت صفت حق است.
(۱) ابن عربی، الفتوحات المکیـّة، سفر ۲، چاپ عثمان یحیی، قاهره ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
(۲) محمدابراهیم جیوشی، الحکیم الترمذی: دراسة لا´ثاره و افکاره، قاهره (۱۴۰۱/ ۱۹۸۰).
(۳) رجاء مصطفی حزین، الحکیم الترمذی و منهجه الحدیثی فی نوادر الاصول، قاهره ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.
(۴) محمدبن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
برند راتکه، دانشنامه جهان اسلام، برگرفته از مقاله «محمد بن علی ترمذی»، شماره۳۴۸۹.
